M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Atash xususiyatiga ega bo`lgan so`zlar. Bular, shaxs (odam, bola), narsa (kitob, daftar), belgi (yaxshi, go`zal), miqdor (olti, yettinchi), holat (tez, oson), payt (hozir, bugun), harakat (yurmoq, yozmoq), ishora (bu, shu) kabi tushunchalarga nom bo`lib keladi.

Atash xususiyatiga ega bo`lmagan so`zlar. Bular so`zlarni bir-biriga bog`laydigan (va, uchun), so`zlarga qo`shimcha ma`no kiritadigan (faqat, xuddi), tovush va harakatlarga taqlid bildiradigan (gurs, jimir-jimir), inson his-tuyg`ularini aks ettiradigan (oh, voy), aytilgan fikrga munosabat bildiradigan (shekilli, menimcha) kabi so`zlardir.

Ma`no jihatidan birinchi guruhga mansub so`zlar lug`aviy birlik hisoblanadi va leksikologiya bo`limida o`rganiladi, ikkinchi guruh so`zlar esa grammatik so`zlar hisoblanadi va ular faqat grammatika bo`limida o`rganiladi.
Ilmiiy adabiyotlarda atash xususiyatiga ega bo`lgan so`zlar leksema termini bilan atalmoqda. “O`zbek tili system leksikologiyasi asoslari” nomli o`quv qo`llanmada leksemaga quyidagicha ta`rif beriladi: “Jamiyat a`zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo`lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan, voqelikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug`atda grammatik morfemalarni o`ziga biriktira oladigan morfema turi leksemadir”.<sup>22</sup>
Leksema va so`zning o`zaro munosabati fonema bilan tovush o`rtasidagi munosabatga o`xshaydi, ya`ni leksema til birligi hisoblansa, so`z nutq birligidir. Boshqacha aytganda, so`z leksemaning nutqda voqelashgan shaklidir. Masalan: Bolalar keldi gapini olaylik. Bu gapda bola- (kichik yoshdagi odam) va kel- (harakat)²³ birliklari leksema hisoblansa, bolalar va keldi qismlari so`z hisoblanadi.

2-§. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni

Falsafa fanida shakl va mazmun birligi haqida so`z yuritiladi. Bu narsa tilshunoslik faniga ham taalluqli bo`lib, u leksemaning tashqi (shakliy) va ichki (mazmuniy) tomonlarida o`z aksini topadi.