Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Yuridik shaxslarning turlariga umumiy tavsif 
 
Fuqarolik  huquqi  nazariyasida  yuridik  shaxslar  bir  necha  asoslarga 
koʻra  turlarga  boʻlinadi.  Jumladan,  mulk  shakliga  koʻra  xususiy  (xususiy 
mulkka  asoslangan)  va  ommaviy  (davlat  mulkiga  asoslangan),  faoliyat 
maqsadiga  qarab  tijoratchi  va  notijorat,  ta’sischilarning  ishtirokiga  koʻra 
ta’sischilar  faqat  yuridik  shaxslar  boʻlgan  (uyushma  va  assotsiatsiyalar), 
muassis  faqat  davlat  boʻlgan  (unitar  korxonalar)  hamda  har  qanday 
subyekt muassis boʻlishi mumkin boʻlgan korxonalar kabi turlari mavjud. 
Ayrim  hollarda  yuridik  shaxslar  ommaviy,  xususiy  va  ommaviy  yuridik 
shaxsga oʻxshash korxonalar tarzida turkumlanadi.  
FKda  yuridik  shaxslar  faoliyatining  maqsadiga  qarab  (tijoratchi 
tashkilot  va  tijoratchi  boʻlmagan  tashkilot)  tasniflanadi  (FKning  40-
moddasi).  
Qonun hujjatlariga muvofiq tijoratchi yuridik shaxslar ham tijoratchi 
boʻlmagan  yuridik  shaxslar  ham  tadbirkorlik  (foyda  olishga  qaratilgan 
faoliyat)  faoliyati  bilan  shugʻullanishlari  mumkin,  lekin  bunda,  tijoratchi 
yuridik  shaxslardan  farq  qilib  tijoratchi  boʻlmagan  yuridik  shaxslar  oʻz 
tadbirkorlik  faoliyatlaridan  olgan  foydani  faqat  a’zolarining  ehtiyojini 
qondirish  yoki  oʻzga  mushtarak  maqsadni  amalga  oshirish  uchun 
ishlatadilar.  Olingan  foydani  boshqa  maqsadlarda  ishlatilishiga  yoʻl 
qoʻyilmaydi. Shu munosabat bilan tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslarga 
nisbatan  FK  “foyda  olishni  maqsad  qilib  qoʻymagan”  degan  ibora  emas, 
balki,  “foyda  olishni  oʻz  faoliyatining  asosiy  maqsadi  qilib  qoʻymagan” 
iborasi  belgilangan.  Bu  esa,  tijoratchi  boʻlmagan  tashkiloti  tadbirkorlik 
bilan  shugʻullanishi  muayyan  foyda  koʻrishi  mumkinligini  belgilaydi. 
Faqatgina  tijoratchi  boʻlmagan  yuridik  shaxslarning  asosiy  maqsadi 

---

85 
 
(yordamchi  yoki  boshqa  maqsadlar  bundan  mustasno)  foyda  olish 
boʻlmaydi, xolos.  
Tijoratchi  boʻlgan  yuridik  shaxslar  jumlasiga  xususiy  korxonalar, 
oilaviy  korxonalar,  xoʻjalik  shirkatlari  va  jamiyatlari,  ishlab  chiqarish 
kooperativlari hamda unitar korxonalar kiradi.  
Tijoratchi  boʻlmagan  yuridik  shaxslar  jumlasiga  matlubot 
kooperativlari,  jamoat  birlashmalari,  jamoat  fondlari  va  mulkdorlar 
tomonidan  moliyaviy  ta’minlab  turiladigan  muassasalar  kiradi.  Tijoratchi 
boʻlmagan  tashkilotlar  oʻz  ustavida  belgilangan  maqsadlarga  mos 
keladigan  doirada  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  ham  shugʻullana  oladi. 
Nodavlat  notijorat  tashkilotlarning  huquqiy  maqomi  umumiy  asoslarda 
Oʻzbekiston 
Respublikasining 
“Nodavlat 
notijorat 
tashkilotlar 
toʻgʻrisida”gi Qonunida oʻz aksini topgan.  
FKning 
77-moddasiga 
koʻra  yuridik  shaxslar  oʻzlarining 
faoliyatlarini  muvofiqlashtirish,  shuningdek,  mushtarak  manfaatlarini 
ifoda  etish  hamda  himoya  etish  maqsadida  uyushmalar  (ittifoq)  shaklida 
birlashmalar tuzishlari mumkin. Uyushma yuridik shaxs hisoblanib, uning 
a’zolari  oʻz  mustaqilligini  va  yuridik  shaxs  huquqlarini  saqlab  qoladilar. 
Uyushma  oʻz  a’zolarining  majburiyatlari  boʻyicha  uyushmaning  ta’sis 
hujjatlarida  nazarda  tutilgan  miqdorda  va  tartibda  subsidiar  javobgar 
boʻladi.  
Fuqarolarning  oʻzini  oʻzi  boshqarish  organlari  ham  yuridik  shaxs 
huquqlaridan  foydalangan  holda  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarda 
qatnashadi  (FK,  78-modda).  Mazkur  tashkilot  kvaziyuridik  shaxs 
hisoblanadi.  Chunki  unda  ham  yuridik  shaxs  ham  ommaviy  huquq 
subyekti (boshqaruv) belgilari mavjud.  
Umuman,  yuridik  shaxslar  oʻz  faoliyatlarida  Fuqarolik  kodeksi 
normalariga,  soha  qonunlariga,  shuningdek,  ustavlari  va  boshqa  ta’sis 
hujjatlariga asoslangan holda ish olib boradilar.