Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

5-MAVZU. YURIDIK SHAXSLAR 
 
Yuridik  shaxs  tushunchasi  va  belgilari.  Yuridik  shaxsning  huquq 
layoqati  va  muomala  layoqati.  Yuridik  shaxslarning  vujudga  kelish  va 
bekor boʻlishi. Yuridik shaxslarning turlariga umumiy tavsif. 
 
Yuridik shaxs tushunchasi va belgilari 
 
Fuqarolik  huquq  subyektlari  ichida  yuridik  shaxslar  oʻz  belgilari, 
vujudga  kelish  va  bekor  boʻlish  usullari,  fuqarolik-huquqiy  munosabatda 
ishtiroki, subyektiv huquqlarni amalga oshirishi bilan ajralib turadi. Fuqarolik 
huquqining 
mustaqil 
subyektlari 
sifatida 
fuqarolik-huquqiy 
munosabatlarda  qatnashish  va  shu  munosabat  bilan  muayyan  huquq  va 
majburiyatlarga  ega  boʻlishi  layoqati  nafaqat  fuqarolarga,  balki  yuridik 
shaxslarga ham beriladi.  
Mamlakatimizda yuridik shaxslar faoliyatini tartibga soluvchi qonun 
hujjatlarini  yaxlit  tizimi  yaratilgan.  Ularning  har  birida  turli  xoʻjalik 
yuritish  shakliga  ega  boʻlgan  u  yoki  bu  yuridik  shaxslarga  oʻziga  xos 
ta’riflar, tushunchalar berilgan. FK esa ularning barchasini umumlashtirib 
quyidagicha ta’rif beradi: 
Oʻz mulkida, xoʻjalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida 
mol-mulkka  ega  boʻlgan  ham  oʻz  majburiyatlari  yuzasidan  ushbu  mol-
mulk  bilan  javob  beradigan,  oʻz  nomidan  mulkiy  va  shaxsiy-nomulkiy 
huquqlarga  ega  boʻla  oladigan  va  ularni  amalga  oshira  oladigan, 
majburiyatlarni  bajara  oladigan,  sudda  da’vogar  va  javobgar  boʻla 
oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi (FK, 39-modda).  
Shuningdek,  fuqarolik  huquqi  subyekti  yuridik  shaxs  sifatida  tan 
olinishi  uchun  muayyan  huquqiy  belgilarga  ega  boʻlishi  talab  etiladi. 
Yuridik  shaxs  belgisi  uning  ichki  oʻziga  xos  xususiyatidir.  FKda  yuridik 
shaxsga berilgan ta’rifdan aniqlanishicha, har qanday tashkilot emas, balki 
muayyan  talablarga  javob  beradigan  tashkilotlargina  yuridik  shaxs  boʻla 
oladi.  
Tashkiliy  birlik  –  bu  yuridik  shaxsning  huquq  subyekti  sifatida 
tashkil boʻlganligini, oʻz oldiga qoʻyilgan vazifalarni bajarish uchun ta’sis 
hujjatlarida  nazarda  tutilgan  boshqaruv  organlari  va  boʻlinmalari  orqali 
muayyan  huquq  va  majburiyatlarga  ega  boʻlishligini  bildiradi.  Yuridik 
shaxsning  tashkiliy  jihatdan  tuzilishi  (strukturasi)  ta’sis  hujjatida 
koʻrsatiladi.  Yuridik  shaxslarning  ayrim  filiallari  (xoʻjalik  boʻlimlari, 

---

77 
 
uchastkalari,  agentliklari)  ma’lum  tizimga  ega  boʻlgan,  muayyan  tarzda 
tashkil  etilgan  boʻlsa  ham,  ular  butun  bir  tashkilot  (korxona,  muassasa) 
ishining  bir  qisminigina  bajaruvchi  tashkilotlari  boʻlgani  tufayli  yuridik 
shaxs boʻla olmaydi.  
Mulkiy mustaqillik belgisi – yuridik shaxsga ma’lum bir mol-mulkni 
mulk  (xoʻjalik  yuritish,  operativ  boshqaruv)  huquqi  asosida  tegishliligini 
bildiradi.  Ya’ni  FKning  39-moddasidagi  yuridik  shaxs  ta’rifidan  kelib 
chiqadigan  boʻlsak,  “oʻz  mulkida,  xoʻjalik  yuritishida  yoki  operativ 
boshqaruvida  alohida  mol-mulkka  ega  boʻlgan”dagina,  tashkilot  yuridik 
shaxs  hisoblanadi.  Yuridik  shaxslarning  mol-mulki  ularning  balans  yoki 
smetasida  hisobda  turadi  va  FKning  39-moddasi  talablariga  muvofiq  har 
qanday  tashkilotda  balans  yoki  smeta  mustaqil  boʻlishi  lozim.  Davlat 
tashkilotlari davlatga qarashli mulkka nisbatan toʻla xoʻjalik yuritish yoki 
operativ  boshqarish  huquqigagina  egadirlar.  Xoʻjalik  jamiyatlari  va 
shirkatlari,  jamoat  tashkilotlari,  ularning  birlashmalari  oʻzlariga  mulk 
huquqi  asosida  tegishli  boʻlgan  mulkni  egallaydi.  Alohida  mulkka  ega 
boʻlmagan  yoki  mustaqil  ravishda  boshqara  olmaydigan  va  shu  sababli 
boshqa  shaxslar  bilan  xoʻjalik  munosabatlarida  boʻla  olmaydigan 
tashkilotlar fuqarolik huquqining subyekti boʻlib hisoblanmaydi.  
Mustaqil  mulkiy  javobgarlik  –  yuridik  shaxs  oʻz  majburiyatlari 
yuzasidan  oʻziga  tegishli  boʻlgan  (davlat  tashkiloti  esa,  oʻziga  biriktirib 
qoʻyilgan)  mulki  bilan  javob  beradi.  Yuridik  shaxs  hisoblangan  davlat 
tashkilotlarining  majburiyatlari  yuzasidan  davlat  javobgar  boʻlmaydi,  bu 
tashkilotlar  ham  davlat  tashkilotlari  majburiyatlari  yuzasidan  javobgar 
boʻlmaydilar. Davlat budjetida turadigan tashkilotlarning qarzini qoplash, 
mablagʻ  berish  shartlari  va  tartibi  Oʻzbekiston  Respublikasi  qonunlari 
bilan belgilanadi.  
Yuridik  shaxsning  yuqori  organi  oʻziga  qarashli  yuridik  shaxs 
hisoblangan  tashkilotlarning  qarzlari  yuzasidan  javobgar  boʻlmaydi. 
Ammo  yuridik  shaxsning  yuqori  organi  oʻziga  boʻysunadigan 
tashkilotning qarzlari uchun qonunda yoki ta’sis hujjatida nazarda tutilgan 
hollarda  javobgar  boʻlishi  mumkin.  Quyi  tashkilotlar  ham  oʻzlarining 
yuqori tashkilotlari majburiyatlari yuzasidan javobgar boʻlmaydi. Yuridik 
shaxslar  oʻz  majburiyatlari  boʻyicha  oʻzlariga  qarashli  butun  mol-mulki 
bilan  javob  beradi.  Davlat  korxonasining  mol-mulki  yetarli  boʻlmaganida 
davlat  uning  majburiyatlari  boʻyicha  subsidiar  (qoʻshimcha)  javobgar 
boʻladi.  Yuridik  shaxsning  bankrotligi  uning  mulkdori  yoki  ta’sischining 
gʻayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga kelgan boʻlsa, yuridik shaxsning 

---

78 
 
mol-mulki  yetarli  boʻlmaganda,  uning  mulkdori  (yoki  ta’sischisi) 
zimmasiga subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin.  
Fuqarolik muomalasida oʻz nomidan harakat qilishi – yuridik shaxs 
hisoblangan  tashkilot  oʻz  nomidan  huquqiy  munosabatlarda  qatnashib, 
turli  bitimlar  tuza  olishi,  mulkiy  va  mulkiy  harakterda  boʻlmagan 
huquqlarga  ega  boʻla  olishi  va  majburiyatlar  vujudga  keltira  olishi, 
demakdir.  Yuridik  shaxs  sudda,  xoʻjalik  sudida  yoki  hakamlik  sudida 
mustaqil ravishda da’vogar va javobgar boʻla oladi.  
Yuridik shaxsni yuqoridagi belgilaridan tashqari uni individual belgilari 
(firma nomi, tovar (xizmat) belgisi) ham mavjud.  
Yuridik  shaxs  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi  bilan  birga,  uning 
mohiyatini  oʻzida  ifoda  etuvchi  bir  qator  qarashlar,  nazariyalari  mavjud, 
ular  zamonaviy  yuridik  shaxs  tushunchasining  vujudga  kelishi  va 
mohiyatini  ifodalashda  muhim  oʻrin  egalladi.  Bunday  nazariyalarga 
fikstiya  nazariyasi,  ijtimoiy  voqelik  nazariyasi,  mavjud  holat  nazariyasi, 
tashkilot  nazariyasi,  manfaat  nazariyasi,  ma’muriyat  nazariyasi,  direktor 
nazariyasi, jamoa nazariyasi, jamoa mulki nazariyasi va boshqalardir.