Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
Yuridik shaxslarning vujudga kelish va bekor boʻlishi 
 
FKning 42-moddasiga asosan yuridik shaxslar  mulkdor yoki u vakil 
qilgan  shaxs  tomonidan  yoxud  vakolatli  organning  farmoyishi  asosida, 
shuningdek,  qonun  hujjatlarida  nazarda  tutilgan  tartibda  tashkil  etiladi. 

---

81 
 
Yuridik shaxslarni ta’sis etish jarayoni ikki bosqichni oʻz ichiga oladi ular 
tayyorlov  bosqichi  (davlat  roʻyxatidan  oʻtgungacha  boʻlgan  jarayon)  va 
davlat  roʻyxatidan  oʻtkazish  bosqichi  (bu  bosqichda  roʻyxatdan  oʻtkazish 
uchun taqdim qilingan hujjatlarni vakolatli davlat organi tomonidan qonun 
hujjatlari  talabiga  mosligini  tekshirish,  mos  boʻlgan  taqdirda  korxonani 
yuridik  shaxslarning  yagona  davlat  riyestriga  kiritish  va  roʻyxatdan 
oʻtganlik toʻgʻrisidagi guvohnomani berish amalga oshiriladi) 
Yuridik shaxslar quyidagi usullarda vujudga kelishi mumkin: 
1.  Buyruq  (farmoyish)  orqali.  Muassisning  buyrugʻi  asosida  tashkil 
etiladigan  yuridik  shaxslar  mazkur  usulda  vujudga  keladi.  Bu  usulda, 
odatda,  davlat  korxonalari  tashkil  etiladi.  Oʻzbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasi  yoki  boshqa  vakolatli  davlat  organlarining  qarorga 
muvofiq  tashkil  etiladigan  korxonalarning  vujudga  kelishiga  mazkur 
imperativ  harakterdagi  farmoyish  (qaror,  buyruq)  korxonani  tashkil  etish 
uchun  asos  boʻladi.  Masalan,  Oʻzbekiston  Respublikasi  Prezidentining 
2013  yil  28  iyo’ndagi,  PQ–1990-son  qaroriga  asosan,  Toshkent  davlat 
yuridik universiteti buyruq asosida tashkil etilgan.  
2.  Murojaat  qilish  usuli.  Bunda  muassislar  tomonidan  tuzilishi 
kutilayotgan  yuridik  shaxslarning  vujudga  kelish  imkoniyati  qonun 
tomonidan  oldindan  belgilab  qoʻyilmagan  boʻladi.  Ya’ni,  yuridik  shaxsni 
tashkil  etish  istagida  boʻlgan  shaxs  -  muassis  qonunda  taqiqlanmagan 
istalgan  faoliyat  turiga  ixtisoslashgan  hamda  xohlagan  tashkiliy-huquqiy 
shakldagi  yuridik  shaxsni  tashkil  etishi  mumkin.  Binobarin,  bunday 
hollarda  davlat  organi  xuddi  shunday  yuridik  shaxsning  tashkil  etilish  va 
etilmasligining  maqsadga  muvofiqligini  tekshirmaydi,  faqat  uning  ta’sis 
hujjatlari  qonunga  muvofiqligi  tekshiriladi.  Ayni  kunlarda  Oʻzbekiston 
Respublikasi  Prezidentining  2006  yil  24  maydagi  PQ-357-sonli  qaroriga 
asosan  tashkil  etilayotgan  korxonalar  (banklar  va  ommaviy  axborot 
vositalari  bundan  mustasno)  aynan  murojaat  usuli  orqali  vujudga 
kelmoqda.  
3.  Ruxsat  olish  usuli.  Bunday  usulda  tashkil  topadigan  yuridik 
shaxslarning  vujudga  kelish  imkoniyatlari  qonunlarda  oldindan  belgilab 
qoʻyiladi  va  binobarin,  ularning  tashkil  boʻlish-boʻlmasligi  maqsadga 
muvofiqligi tekshirilmaydi, balki ta’sis hujjatlarining qonunga muvofiqligi 
tekshiriladi,  xolos.  Hozir  yuridik  shaxsni  tashkil  etish  maqsadga  muvofiq 
emas, degan vaj bilan roʻyxatdan oʻtkazish rad etilishiga yoʻl qoʻyilmaydi. 
Bu  bevosita  FKning  44-moddasida  oʻz  ifodasini  topgan.  Lekin  amalda 
ba’zi  korxonalar  aynan  shu  usulda  tashkil  etilmoqda.  Mamlakatimizda 

---

82 
 
tijorat  banklari  ruxsat  olish  usulida  tashkil  etilmoqda  (“Banklar  va  bank 
faoliyati toʻgʻrisida”gi Qonunning 11-moddasi).  
Hozirgi  kunda  yuridik  shaxslarni  davlat  roʻyxatidan  oʻtkazishning 
uchta  shakli  amalda  qoʻllanilmoqda.  Ular  soddalashtirilgan  (bir  darcha), 
odatiy  va  maxsus  shakllar  (NNT,  OAV  va  boshqalar)dir.  Yuridik 
shaxslarni  davlat  roʻyxatidan  oʻtkazish  tartibi  va  asoslari  Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan nizomlar asosida amalga oshiriladi.  
Yuridik  shaxslar  faoliyatining  bekor  boʻlishi  uni  qayta  tashkil  etish 
va tugatish asosida amalga oshiriladi. Yuridik shaxslarning bekor boʻlishi 
har  doim  subyektning  tugatilishini  topishini  anglatishi  bilan  birga  ba’zi 
holatlarda  yangi  subyektning  vujudga  kelishi  uchun  asos  sifatida 
ahamiyatli  boʻladi.  Yuridik  shaxslar  bekor  boʻlishining  birinchi  usulida 
aynan  shu  holat  roʻy  beradi.  Qayta  tashkil  etish  orqali  yuridik  shaxslar 
bekor qilinganda vujudga kelgan subyekt oldingi yuridik shaxsning vorisi 
sifatida e’tirof etilsa-da, u  mutlaqo yangi huquq subyekti sanaladi. Qayta 
tashkil  etish  qoʻshib  yuborish,  qoʻshib  olish,  boʻlish,  ajratib  chiqarish, 
tashkiliy  huquqiy  shaklini  oʻzgartirish  shakllarida  amalga  oshirilishi 
mumkin (FKning 49-moddasi).  
Yuridik  shaxs  qoʻshib  yuborilganda  ikki  yoki  bir  necha  tashkilot 
oʻzining  mustaqil  ravishda  ish  olib  borishini  bekor  qiladi  va  yagona 
tashkilotga birlashadi, ularning huquq va majburiyatlari yangidan vujudga 
kelgan yuridik shaxsga oʻtadi.  
Yuridik  shaxs  boʻlinganda  oʻz  faoliyatini  bekor  qiladi  va  uning 
negizida  ikki  yoki  bir  necha  yuridik  shaxs  paydo  boʻladi  hamda 
avvalgisining  huquq  va  majburiyatlari  yangidan  vujudga  kelgan  yuridik 
shaxslarga oʻtadi.  
Yuridik  shaxsni  qoʻshib  olishda  bir  yuridik  shaxsning  huquq  va 
majburiyatlari uni qoʻshib olayotgan yuridik shaxsga oʻtadi hamda qoʻshib 
yuborilgan  yuridik  shaxs  oʻzining  mustaqil  ravishda  faoliyat  yuritishini 
toʻxtatadi.  
Ajratib  chiqarish  shaklida  esa  faoliyat  yuritayotgan  yuridik  shaxs 
tarkibidan  mustaqil  tashkilot  ajralib  chiqadi  va  oʻz  holicha  yuridik  shaxs 
huquqini oladi.  
Oʻzgartirishda yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shakli oʻzgaradi.