Логопедия фанининг мақсади, вазифалари. Нутқ органларининг тузилиши. Нутқнинг ҳосил бўлиш механизми

Овоз кучи — бу тебраниш ҳаракатлари, уларнинг амплитудасини субъектив сезиш бўлиб, уларнинг частотаси билан боғлиқ эмас. Агар фортепиано клавишини аввал болғача билан секин, кейин қаттиқроқ урганда унинг овоз баландлиги ўзгармайди, балки тебраниш кучигина ўзгаради. Иккинчи кўринишда ҳаво қисмларининг тебраниши кучли бўлиб, улар бизга субъектив тарзда баландроқ туюлади. Овоз кучи ва баландлиги кекирдакда ҳосил бўлиб, бойлам ости босими натижасида ўсади. Овоз тирқиши орасида ҳаво қанчалик куч билан отилиб чиқса, шунчалик энергия кўп бўлади. Хаво қисмлариниг тебраниш амплитудаси катта бўлади, қулоқ пардасига босим кучли бўлади. Бойлам ости босимининг кичик қисмигина товушга айланади. Кекирдак мускуллари нафас чиқаришда қатнашувчи мускуллар билан бойлам ости босимининг ортишига яъни, акустик энергиянинг товуш энергиясини ортишига олиб келади. У кекирдакда юзага келиб, бунда нафас ва кекирдак мускуллари ҳам иштирок этади. Кейинчалик бу товуш энергияси йўқолиб ҳеч қачон баландлашмайди. Р. Хуссон (1962) айтишича, товуш энергиясининг 1/10-1/50 товуш энергияси кекирдакда ҳосил бўлади ва оғиз бўшлиғидан чиқадиган қолган қисми эса бош, бўйин ва кўкракда тебраниш ҳосил қилишга сарф бўлади. Маълумки, товуш кучи децибалларда (дб) ўлчанади.
Болалар овозининг ривожланиши.
Болалар овозининг ривожланиши шартли равишда бир неча даврларга бўлинади: мактабгача 6—7 ёшгача, мутациягача 6-7 ёшдан 13 ёшгача, мутация 13-15 ёш ва мутациядан кейинги 15—17 ёш. Мактабгача ёшдаги болаларда фонация ҳиқилдоқ мушакларининг кучсизлигига боғлиқ бўлган ҳолда уни пайчаларининг четларини таранглашуви натижасида юзага келади. Овоз чиқариш диапазони 5—6 нотадан иборат.
Мутациягача бўлган даврда овоз ҳосил бўлиши органларининг анатомик ўтиши ҳиқилдоқ аппарати рецепторларининг ривожланиши билан параллел равишда тугалланади, 12 ёшда жойлашиш ўрни ва морфологик тузилишига кўра у катталар рецептор аппаратига тўғри келади. Болалар овози аста-секин тебранади, унинг диапазони 11—22 нотагача кенгаяди.
Овоз мутацияси (лотинча"мутатио"—ўзгариш, талаффуз) овоз аппаратида ўзгариш кузатилиши ва бутун организмда эндокрин системасининг ўзгариши, жинсий етилиш даври натижасида юзага келади. Ёшга қараб болалар овозининг катталарникига ўтиш вақти мутация даври дейилади. Физиологик кўриниш 13—15 ёшда кузатилади.
Ўғил болаларнинг овоз аппарати шу вақтда тез ва нотекис ўсади, қиз болаларда ҳиқилдоқ ривожланиши секинлашади. Жинсий етилиш даврида эркак ва аёл ҳиқилдоқлари аниқ ажралиб турувчи хусусиятга эга бўлади. Балки жинсийетилиш вақтига қараб мутация даври ўзгариб туради. Жанубда яшовчиларда мутация шимолда яшовчиларга қараганда эрта ривожланади ва жуда ўткир кечади.
Қиз болаларда одатдагидай овоз болалик оҳангларини йўқотиб, аста-секин ўзгаради. Бу мутация эмас, балки овоз эволюциясидир. Фақатгина алоҳида ҳолларда овознинг сезиларли ўзгариши, овоз аппаратининг яхшиланиши, ўсиши ва пайдо бўлишида қаттиқўзгариш кузатилади.
Энг катта фарқи эркак ва аёл ҳиқилдоғининг олдинги-орқа ўлчами катталаниши билан ифодаланади, шунинг учун ўғил болалар ун пайчалари ярим марта узунлашади, қиз болаларда эса фақат 1/3. Ўғил болаларда ҳам мутация секин кечиши мумкин, унда овоз функцияси аста-секин ўзгариб боради. Мутациянинг ўткир кечишида ўғил болалар овози бир актавага пасаяди, хириллаш пайдо бўлади, баланд овоз тембри бирданига фалцетга сирпанади. Бунда овоз "синиши" бўлиб ўтади. Баъзида ўсмирлар ўз овозларидан фойдаланишга уяладилар.
Мутациянингдавомийлиги бир неча ойдан 2—3 йилгачадир. Бутун мутация даври уч босқичга бўлинади: бошланғич, асосий, авжига чиқади ва тугалланган. Бошланғич босқич ун пайчаларининг катта бўлмаган гипиримияси (қизариши) билан характерланади. Асосий босқич бу­тун ҳиқилдоқнинг шиллиққавати гипиримиясига тўғри келади, баъзида орқа 3-ун пайчаларининг бирикмаганлиги тўғри бурчакли учбурчак шаклида пайдо бўлади ("мутацион учбурчак"). Ун пайчаларининг синхронли, шунингдек, ассинхронли тебраниши ташқи ва ички ҳиқилдоқ мушаклари, нафас олиш ва овоз ҳосил бўлишининг гувоҳлигини белгилайди. Авжига чиққан босқичда овоз мутацияси кўпроққийналади.
Мутациянинг тугалланувчи босқичини катта одамнинг овоз ҳосил бўлиш механизми мустаҳкамлайди.
Мутациядан кейинги даврда овоз аппаратининг енгил жароҳатланиши овознинг тез чарчаши кузатилади. Бу давр бир неча ой давом этади, диапазонини кенгайтиради, индивидуал тембр, баландлик, овознинг кучи аниқланади.
Логопед овоз аппаратининг тузилиши ва функциясини билиши, турли ёшдаги болалар ҳиқилдоғининг анатомик ва физиологик асосини аниқлаши керак. Овоз режими мутация вақтида индивидуал ўткир кечувчи жараёнга боғлиқ. Жимжитлик баъзи ҳолларда ҳиқилдоқ шиллиққаватининг кучли шишишида тавсия этилиши мумкин. Мутация даврида ўсмирнинг овоз аппаратини аяш лозим. Нутққа тушадиган оғирлик меъёрида бўлиши керак, овозни кучайтирмаслик, тезлаштирмаслик керак. Сақланган овоз режимига риоя қилмаслик, узоққа чўзилган зўр беришда овознинг катта юкланиши ҳиқилдоқнинг ички мушаклари функциясининг бузилишига олиб келиши мумкин.
Мутация даврида сақлаш чораларига риоя қилиш лозим. Биринчи навбатда эркаклар овозини сунъий тезлаштириш жараёнини шакллантириш тавсия этилмайди. Ўсмирни тинчгина аста-секинлик билан катталар овозига эга бўлишига ўргатишга ёрдам бериш керак. Куйлаш ва мулоқот қилишда овозни жадаллаштиришга йўл қўймаслик керак. Ҳар қандай овоз оғирлиги чегараланган бўлиши керак, бўлмаса ҳириллаш пайдо бўлганда. Мутация даврини енгиллаштириш учун организмни чиниқтириш, жисмоний оғирликни дозалаш, ўсмирнинг меҳнати ва дам олишини тўғри тақсимлаш фойдали.