Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

P	D
Ś=S+t
Iste′molchi				S
to`laydigan			E1
	P1
qism
Ishlab	P0		B	E0
chiqaruvchi
to`laydigan	P2		^M Soliq yuki
qism	m
	P1			ortiqchaligi

Q₁ Q
5.10-rasm. Taklif elastik bo`lmaganda soliqning taqsimlanishi
Bu yerda, P<sub>0</sub>BE<sub>1</sub>P<sub>1</sub> to`rtburchak yuzi P₂MBP₀ to`rtburchak yuzidan katta. Noelastik talabda iste′molchilar narx oshishiga qaramay birlamchi zaruriy ehtiyoj tovarlariga talabni qisqartira olmaydi yoki juda kam
qisqartiradi. Soliqni taqsimlanishini taklif chizig`iga nisbatan qaraganda buning teskarisini ko`ramiz. Taklif elastik bo`lganda, soliqning katta qismini to`lash iste′molchilar zimmasiga tushadi (5.11-rasm).

94

	P	D	Ś=S+t
Iste′molchi		E1
to`laydigan	P1		S
qism
Ishlab	P0	B	E0
chiqaruvchi
	P2
to`laydigan		M
qism		Soliq yuki
	P1	ortiqchaligi
		Q1	Q

5.11-rasm. Taklif elastik bo`lganda soliqni taqsimlanishi
Agar taklif noelastik bo`lsa, soliq yukining katta qismi ishlab chiqaruvchilar zimmasiga tushadi (5.12-rasm).

	P	D	S	Ś+t
Iste′molchi				S
to`laydigan	P1	E1
qism
			E0
Ishlab	P0
		B
chiqaruvchi
to`laydigan			Soliq yuki
qism
	P2		ortiqchaligi
		M
	P1
		Q1		Q

5.12-rasm. Taklif elastik bo`lmaganda soliqni taqsimlanishi
Misol. Biror A tovarga bo`lgan taklif elastikligi 0,6 ga, bir birlik mahsulotning narxi 8 dollarga teng. Taklif xajmi 12000 birlik bo`lsin. Taklif bilan narx o`rtasida bog`liqlik chiziqli bo`lganda:

1. 
   Taklif funksiyasi aniqlansin;
   

2. 
   Faraz qilaylik, A tovarga talab funksiyasi vuyidagacha bo`lsin:
   

95

Q_d=30600 7600P

Bu yerda, Q_d - tovar miqdori, dona; P- tovar narxi, dollar.
Taklif xajmi 20% ga oshganda yangi muvozanat narx va ishlab chio`arish xajmi aniqlansin.

Yechish. Taklif funksiyasining umumiy ko`rinishi Q_s=a+bP

Taklif funksiyasi uchun taklif elastikligi formulasidan foydalanib

quyidagini yozamiz: ED=0,6, Pe = 8 va Qe=12000
EP^S  b 	P	dan foydalanib quyidagini yozamiz: 0,6  b 	8		bundan
	Q
			12000

esa b = 900. Endi aniqlangan va berilgan qiymatlarni taklifning umumiy funksiyasiga qo`yib a ning qiymatini aniqlaymiz:

12000 = a + 900×8 doll.
bundan a = 4800.
Demak, taklif funksiyasi quyidagi ko`rinishga ega:

Qs = 4800+900P.
b) Taklif hajmini 20 foizga oshganda
Q^' 1,2 Q 1,2 (4800  900  P)  5760 1080  P.
S	s
QD  QS^'	muvozanat shartidan

30600 – 7600P = 5760+1080P

P  2,86 , Q  7376.
Misol. Shahar avtobus transporti chiptalarining muvozanat narxi 1doll. Bir kunlik yo`lovchilar soni 21600 kishi. Qisqa muddatli oraliqda talabning narx bo`yicha elastikligi EPS  0,5 . Taklifning narx bo`yicha

elastikligi E S 1,0 .

P

1. 
   Qisqa muddatli oraliqda avtobus chiptalariga bo`lgan talab va taklif funksiyalari aniqlansin.
   

2. 
   Faraz qilaylik, benzin narxi oshib, ko`pchilik yo`lovchilar shaxsiy engil avtobillaridan foydalanmay qo`yishdi. Natijada avtobus chiptalariga talab 20 foizga oshdi. Chiptalarning yangi muvozanat narxi aniqlansin.
   

22. 
    Shahar ma`muriyati chiptalarga bo`lgan narxni oshirishni man qildi. Ushbu qaror yo`lovchilarga ko`rsatiladigan xizmatga qanday ta′sir qiladi?
    

96

Misol. Biror A tovarga bo`lgan talab va taklif funksiyalari quyidagi tenglamalar orqali berilgan bo`lsin.

Q_D  600 100P Q_S 150 50 P.

1. 
   A tovar bozoridagi muvozanat ko`rsatkichlar aniqlansin.
   

2. 
   Davlat ushbu sotiladigan A tovarning har bir donasi uchun 1,5 so`m soliq belgiladi. Ushbu tovarni sotuvchi va xaridorlarning qanchadan
   

yo`qotishlari aniqlansin.

Echish. Bozorni muvozanat ko`rsatkichlarini Q_d=Q_s dan foydalanib

aniqlaymiz: 600 100P 150  50P ; P_e  3, Q_e  300.

Talab va taklif chiziqlarini grafikda ifodalaymiz.
Soliq har bir sotilgan tovarga qo`yilgani uchun, taklif funksiyasi auyidagicha o`zgaradi, taklif chizig`i chapga yuqoriga S ' holatga suriladi.
Q_S^' 150 50(P 1,5)  75 50P.
Yangi muvozanat nuqtani Q_D  Q_S^' tenglik orqali aniqlaymiz:
P_E  3,5, Q_E  250.
Endi P₂ ning qiymatini aniqlaymiz: 250=Qs=150+50P, P₂  2.

Qisqa xulosalar
Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi.
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr
97

tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.

Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin.
Talab elastikligi narxdan tashqari, daromadga ham bog`liq. Ko`pgina tovarlarga talab, iste′molchilar daromadi oshganda oshadi. Daromad bo`yicha elastiklik, bu daromadni R (Revenue) bir foizga o`zgarishi talab miqdorini (Q) necha foizga o`zgarishini bildiradi.
Bitta tovarga bo`lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta′sir ko`rsatadi. Bunday bog`liqlikdagi talab o`zgarishiga narxga bog`liq kesishgan talab elastikligi deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o`zgarganda, tovarga talabning necha foizga o`zgarishini bildiradi.