Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

Jin`ishke ishekte awqattin` sin`iriliwi
Jin`ishke ishektin` uzinligi u`lken adamda 6-7 m, diametri 2,5 sm. jitislar menen orin almasatug`in jin`ishke ishek on eki barmaq ishek, ash ishek ha`m qaptal bas isheklerge bo`linedi. Jin`ishke ishektin` shilimtal qabatinda ju`da` ko`p mug`darda vorsinkalar jaylasqan, ana sol vorsinkalar esabina jin`ishke ishektin` ju`zesi 8 ma`rte aryip, 40 m²ga jetedi. Ol on eki barmaq ishekte awqat o`t suyiqlig`i ha`m asqazan asti bezi shiresi ha`mde on eki barmaq ishek diywallarinda islep shig`arilg`an ishek shiresi ta`sirinde ximiyaliq tarqaladi. On eki ishek shire­sinin` 99-99,5% suw, qalg`an bolegi organik zatlar, turli fermentlar ha`m duzlardan iba`rat. Ishek shiresi quraminda fermentlarda neripsip, epterokinaza, lipaza ha`m amilaza fermentlari ha`m turli duzlar boladi. Awqat tiykarinan jin`ishke ishek diywalindag`i shilimtal qabatqa tiyip tarqaladi. Bir keshe-kundizde 1 - 1,5 l shire ishlenip shig`adi. Ishek shiresi siltilik qa`siyetge iye.
Asqazan asti bezi refleks ha`m nerv-gumoral jol menen shire islep shig`aradi. Asqazan asti bezi shiresinin` 98,7% suw bolip, qalg`an bolegi tu`rli beloklar ha`m tuzlardan iba`rat. Asqazan asti bezi shiresi siltilik qa`siyetga iye. Shire quramindag`i tripsin fermenti albumoza, peptonlardi aminokislotalarg`a idiratadi.
Bawir organizmdegi en` u`lken bez bolip salmag"i u`lken adamda 1,5 kg keledi. Tiykarg`i bolegi on` qabirg`alar astinda, shep bolegi bolsa shep qabirg`alar astinda jaylasadi. Bawir organizmde tirishilik iskerliginde ahimiyetke iye. Ol as sin`iriw Qanalinan qanga sorilg`an zatlardi ziyansizlantiradi. Bawirda 10% qan jiynalip turadi.
Jas balalar bawirinda eritrotsitlar islep shig`ariladi, u`lkenlerda nabit bolgan eritrotsitlar bawirda toplanadi. Bawirdin` Kupper kletkalarinan turaqli o`t suyiqlig`i islep shig`ariladi, ha`m on eki barmaq ishekke quyilip turadi. Bunnan tisqari, bawir dene temperaturasin turaqlilig`in saqlawda qatnasadi. . Awqatlang`annan 20-30 minutdan son` on eki barmaq ishekke o`t suyuq­ligi ajrala baslaydi. U`lken adamda bir keshe-kundizde 700-1200 sm³o`t suyuqlig`i ajiraladi.
As sin`iriw Qanalinda awqatliq zatlar mexa­nikaliq, ximiyaliq idirap, suwda erigen halatg`a keltirilgennen son` ishekler diywali arqali qang`a ha`m limfag`a sorila baslaydi. Awqatliq zatlardin` aqirg`i o`nimleri tiykarinan ash ha`m qaptal bas isheklarde soriladi. Ishekler shilimtal qabatinda ju`da` ko`p mug`dardag`i tsilindr ta`rizli kletkalardan du`zilgen bir qabatli epiteliy menen qaplang`an vorsinkalar (tu`ksheler) jaylasqan. Soriliw waqtinda bul vorsinkalar qisqarip, suw, turli duzlar, aziq zatlardin` aqirg`i o`nimleri usilar arqali kapillyar qan tamirlarg`a ha`m limfaga o`tedi. Beloklar ishek diywallaridan aminokislotalar, derlik albumoza, peptonlar halinda, uglevodlar bolsa suwda erigen monosaxaridlar halinda qanga, maylar bolsa may kislotalar, glitserin halinda limfag`a o`tedi. Juwan ishek diywalinda aziqliq zatlar, tiykarinan dag`al o`simlik o`nimleri tarqaladi ha`m suw soriladi. Awqat as sin`iriw Qanalinda sin`irilgennen son` shig`indi zatlar najasina aylanip, juwan ishekke jiynaladi. Da`ret quramali refleks jol menen atqariladi. Da`rettin` nerv orayi arqali miydin` 3-4-bel segmentinde, joqari orayi bolsa bas miy u`lken yarim sharlarini man`lay boleginde jaylasqan. Tuwri ishektin` ishki ha`m sirtqi sfinkterleri bolip, sirtqi sfinkter ixtiyariy esaplanadi.


Bawir
Bawir organizmdegi en` u`lken bez bolip, awirligi 1,5 kg. Shep qabirg`alar astinda jaylasqan. Bawir to`mendegi waziypalardi atqaradi: darwaza venasin payda qilg`an vena qan tamiri awqatdag`i ha`m qandag`i za`harli zatlarni ziyansizlantiradi; qan deposi esaplanadi. Bul jerde 10% qan zapas saqlanadi; o`lgen eritrotsitlar bawirda toplanadi, balalarda bolsa eritrotsitlar payda boladi; Kuper kletkalarinda o`t suyuqlig`i islep shig`ariladi; bawir artiqsha glyukozani glikogen sipatinda zapas saqlab turadi; bawir dene temperaturasi turaqlilig`in saqlawda qatnasadi. Bawirdan turaqli ra`wishte awqatlang`annan 20-30 minuttan son` o`t ajralib shig`adi ha`m 12 barmaqli ishekke quyiladi. O`t maylardi emulsiyalaydi, suwda jaqsi eriwin tezlestiredi, as sin`iriw Qanali ha`reketin jaqsilaydi, ishektegi mikroblardi o`ltiredi. Balaning jasi artiwi menen bawirning ko`lemi, awirlig`i du`zilisi o`zgerip baradi. Jan`a tuwilg`an bala bawirinin` awirlig`i 130 g, 2-3 jasta-460 g, 6-7 jasta-675 g, 8-9 jasta- 720 g, 12 jasta-1130 g, 16jasta-1260 g. balalar o`t kislotasinin` konsentratsiyasi ha`m mug`dari kem boladi.
Balalar arasinda asqazan — ishek kesellikleri 1 jasqa shekem — 40%, 5 jasqa shekem — 2O% ha`m 5 jastan joqarilarda 15-20% quraydi. Natuwri awqatlaniw, awqatlaniw gigienasinin` buziliwi, issi sharayatta awriw balalarda as sin`iriw organlarinin` jaman islewine alip keledi. Balalar as sin`iriw sistemasinin` xarakterli belgisi: shilimtal qabati nazik, qan ha`m limfa tamirlarina bay, elastikligi to`men. Bul bolsa asqazan-ishek traktinin` tez asqiniwina ha`m keselliktin` awir keshiwine sebep boladi. Bunnan tisqari ishek diywallari joqari o`tkeriwshen`lik qa`siyetke iye. Bul bolsa mikroblardin` ishek diywallarinan an`sat o`tiwin ta`minleydi. Balalarda asqazan shiresinde kislotalik kem boladi, fermentlar kem sin`iw qa`siyetine iye. Bunin` na`tiyjesinde awqat jaqsi idiramaydi ha`m tazalanbaydi ha`m zaharli zatlardin` payda boliwina alip keledi. Bawirning jeterli rawajlanbag`anlig`i ha`m balalarda asqazan ishek keselliklerin keltirip shig`aradi.
Organizmde zat almasiwi. Adam sirtqi ortaliqtan awqat qabil qiliw, organizmde onin` o`zgeriwi, sin`iriliwi, payda bolgan qaldiq zatlardin` sirtqa shig`ariliwi zat almasiw deyiledi. Zat almasiwi na`tiyjesinde energiya payda bo`adi. Bul energiya esabina organlar jumis atqaradi, kletkalar ko`beyedi, jas organizm o`sedi ha`m rawajlanadi, dene temperaturasin turaqlilig`i ta`minlenedi. Zat almasiwi bir-birine baylanisli bolg`an eki protses, yag`niy assimilyasiya ha`m dissimilyasiya arqali o`tedi. Awqatliq zat quram boleklerinin` kletkalarg`a o`tiwi assimilyasiya deyiledi. Assimilyasiya na`tiyjesinde kletkalardin` quram bolekleri jan`alanadi, olar ko`beyedi. Organizm qansha jas bolsa, onda assimilyasiya sonsha aktiv o`tedi, bul bolsa jas organizmnin` o`siwi ha`m rawajlaniwin ta`minleydi.
2002).