Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

Bulshiq et sistemasi
Adam organizminda 600 dan artiq bulshiq et bolip, ulken jasli adam denesi awirlig`inin` 45-50% ni quraydi. Adamning ha`reketleri, miynet jumislari, nutq, dem aliw ha`reketleri ha`m basqa fiziologik funktsiyalari bulshiq etlerdin` topar bolip, reflektor ha`reket qiliwi natiyjesinde payda boladi. Bulshiq etler qorshag`an ortaliqta turli belgilerdi seziw organllarina ta`sir qiliwi ha`m sol ta`sirdin` orayina umtiliwshi nervler arqali bas miyge jetip barip, analiz-sintez qiliw natiyjesinde oraydan qashiwshi nervlar arqali bulshiq etlerga keliwi sebepli ha`reketlenedi. Bunnan tasqari, ishki organlardin` jumisi skelet bulshiq etlerinin funktsional halati reflektor rawishte ta`sir etedi.
Bulshiq etler ha`reketleniwi organi bolip, nerv talalari ha`m biriktiriwshi toqimalardan duzilgen. Bulshiq et toqimasi kletkalardan quralg`an, kletka ishinde qisqariwshi talalardi ofibrillar deb ataladi. Bulshiq et toqimasinin` duzilisi funktsiyasina ko`re kondelen` jolli ha`m silliq bulshiq etler boladi. Kondelen` jolli bulshiq etler, tiykarinan skelet bulshiq etleri bolip, silliq talali bulshiq etler ishki organlar, qan tamirlar diywalinda ushraydi. Bulshiq et-bulshiq et talalari jiyindisinan ibarat bolip, bul talalar biriktiriwshi toqima jardeminde o`zara birikken. Bulshiq et sirtqi tarepten ham biriktiriwshi toqima menen o`ralg`an.
Har qanday bulshiq ettin` baslaniw bolimi – basi ha`m birigiw bolimi –quyrig`i bolip, ken` denesi, yag `niy qarni bulshiq et talalaridan duzilgan. Bulshiq et basi menen denega yaqin su`yekka, dumi menen denedan uzaqraqtag`i su`yekke birigip, qisqarg`anda buwinda ha`reket payda boladi. Bulshiq etler talalarinin` jo`nelisine qarap jalpaq, yarim pat siyaqli, eki jaqlama pat siyaqli, lenta siyaqli ha`m eki qarinshali boliwi mumkin. Har qaysi bulshiq et sirtqi tarepten biriktiriwshi toqimadan duzilgen juqa perde menen o`ralg`an, bul perde fastsiya deb ataladi. Fastsiya bolek bulshiq etti, bir qansha bulshiq etti ha`m bulshiq etinin` hammesin o`rap turiwi mumkin.
Domalaq bulshiq etler awiz, ko`z atrapinda ushraydi. Kelte juwan bulshiq etler ku`shli bolip, joqarigi, tomengi belbewlerden ha`m gewde arasinda ushraydi (maselen, dumg`aza delta bulshiq etleri). Organizmdegi bulshiq etler baslaniw, birigiwi jayina ko`re, jelke-bileg bulshiq eti, funktsiyasiga ko`re shaynaw bulshiq eti, bugiw bulshiq etler ha`m basqa, eki basli , duzilisine ko`re, yarim payli bulshiq et ha`m basqalar; jaylasiwina ko`re, man`lay, jelke bulshiq etleri ha`m basqa; formasina ko`rae, trapetsiya, romb bulshiq etler deb ataladi .
Bulshiq etlerning kushi talalardin` ko`ndelen kesimine, ko`p-azlig`ina baylanisli. Bulshiq etning har bir santimetri o`rta esapta 10 kg juk ko`teredi. Olardin` ishi nerv sistemasinin` qo`zg`aliwshanlig`ina, shinigiwi, sirtqi sharaitqa baylanisli, ha`r dayim shinig`iw qilip turgan adamnin bulshiq etleri kushli boladi, qan tamirlar menen jaqsii ta`minlenedi, organizmda energiya ha`m zatlar almasiwi kusheyedi.
Bulshiq etler iyiliwshen, biraz japisqaq bolip, sirtqi ortaliq ta`siride soziladi yaki qisqaradi. Qisqarg`anda buwin ha`reket payda boladi. Bulshiq etler buwindan o`tiwina qarap, bir buwinli (ma`selen, delta bulshiq et) ha`m ko`p buwinli (ma`selen, barmaqlardin` bigiwshi shuqir bulshiq et) boladi. Bulshiq etler buwinlardag`i ha`rekette qatnasiwina qarap, sinergist ha`m antagonist bulshiq etlerge bo`linedi. Sinergist bulshiq etler qisqarganda uliwmaliq ha`reket ju`zege keledi. Maselen, jelke, bilek ha`m jelkenin` eki basli bulshiq etleri qisqarganda, tirsek buwininda bu`giw ha`reketi ju`z beredi. Antagonist bulshiq etler qisqarganda qarama-qarsi ha`reketler ju`zege keledi. Maselen, jelke, jelke-bilek ha`m jelkenin`eki basli bulshiq etlerine jelkenin` u`sh basli bulshiq eti antagonist. ol qisqarsa, tirsek buwininda jazdiriw ha`reketi ju`z beredi.
Bulshiq etler su`yeklerdi ha`reketlendiriwde rishag nizami tiykarinda ta`sir etedi. Maselen, birinshi tartib, yag`niy ten`salmaqliq richaginda tayansh tochka artinda, bulshiq ettin` tartiw ha`m awirliq ku`shi eki shette, olardin` jelkesi ha`m jo`nelisi bir qiyli boladi. Ma`selen, jelke - atlant buwininda gelle ten`salmaqlilig`in saqlawi. Mu`yeshinde tayansh tochka artinda bolip, gelle ju`z boliminin` awirlig`i alding`i jelkede, jelkege birikken bulshiq etlerdin` tartiw ku`shi arqada, balalardin` jelkesi bir-birine ten` boladi. Buni to`mendegishe tu`sindiriw mumkin.
Bunda t. k. — bulshiq ettin` tartisiw kushi; t. p.—tayansh tochkasi; s. k.— awirliq ku`shi. Bunday richagta normal ten`salmaqliq saqlanadi.
Ekinshi tartip richag ku`sh richagi deyiledi, bunda tayansh tochka shette, awirliq ku`shi o`rtada boladi. Bulshiq ettin` tartiw ku`shi ekinshi shette bolip, jelkesi uzin. Burichagta qatnasiwshi bulshiq etlerdin` jelkesi uzin bolg`ani ushin ku`shli jumis orinlaydi.
U`shinshi tartib richagta ham tayansh tochka shette boladi, lekin awirliq ku`shi ekinshi shette bolip, jelkesi bulshiq et tartiw ku`shinin` jelkesinen bir neshe marte uzin. Bulshiq ettin` tartiw ku`shi ortada bolip, jelkesi ju`da qisqa. Bunday richagta keng qulashli tez ha`reketler orinlanadi. Maselen, tirsek buwininda qolin bugib, panjede ju`k ko`teriw.
Bulshiq etler haywanat a`leminin` rawajlaniw processinde tabaqalanib barip, su`t emiziwshi haywanlarda birqansha joqari rawajlang`an. Adam embrioninda bulshiq etler mezodermanin` arqa-shetki bo`limindegi somitlardan payda boladi. Bunda da`slep o`mir ushin en` zarur bulshiq etler: til, erin, diafragma, qabirg`alar araliq, keyin qol, gewde ha`m ayaq bulshiq etleri rawajlanadi.
Bala tuwlig`anda barliq bulshiq etler mayda ha`m rawajlanbag`an boladi. Olar balanin` o`miri dawaminda rawajlanip barip, 25 jasta toliq formalanadi. Bulshiq etlerdin` rawajlaniwi skelettin` formalaniwina ha`m bala qa`ddi-qa`wmetinin` formlaniwina sebep boladi. Jana tuwilg`an bala bulshiq etlerinin` awirlig`i denesinin` salmag`inin` 23,3% in, 8 jasda- 27,2% in, 12 jasda- 29,4% in, 15 jasda- 32,6% in, 18 jasda- 44,2% in quraydi. Bir jasta jelke belbewi, qol bulshiq etleri jaqsi rawajlang`an boladi. Bala ju`re baslawi menen arqadag`i uzin bulshiq etler, jambas bulshiq etleri tez o`sedi, 6-7 jastan baslap qol panjesinin` bulshiq etleri tez rawajlanadi. Balalarda bugiwshi bulshiq etlerdin` teren`ligi joqariraq bolip, jazdiriwshi bulshiq etlerge qarag`anda tez rawajlanadi. 12-16 jasta ju`ris-turis ushin zarur bulshiq etler rawajlanadi. Jas artip bariwi menen bulshiq etlerdin` ximiyaliq qurami, du`zilisi ham o`zgeredi. Balalar bulshiq etinde suv ko`p boladi. Bulshiq etlerdin` rawajlaniwi menen olardagi qan tamirlar ha`m nerv talalari sani artadi. Uliwma, ulken adamlarda 50 jasdan baslab bulshiq etler aste rawajlanadi. Qarig`anda a`wirligi 15-20% kemeyedi.
Sirtqi ortaliqta turli zatlardin` sezgi organlarina ta`siri natiyjesinde bulshiq etler qisqaradi. Bul impulslar nerv sistemasinin` normal jumisin saqlap turadi, basqasha aytqanda, skelet bulshiq etlerinin` uliwmaliq ha`reketin juzege keltiredi. Sonin` ushin ham adamnin` ha`reketleri tartipli boladi. Skelet bulshiq etlerinin` qisqariswi kisinin` iqtiyarina baylanisli. Bulshiq et tiykarinan bulshiq et talalarinan duzilgen.
Toqimanin` ma`lim waqit ishinde ta`sirin juda ko`p qabil qilip, jan`a ta`sirine tayarlaniwi labillik, yag`niy funktsional ha`reketshenligi deb aytiladi. Skelet bulshiq etleri ta`sirne qansha tez juwap qaytarsa, waqit birliginde onnan shonsha ko`p qo`zg`aliw otedi ha`m labilligi shonsha joqari boladi. Biraq bulshiq et ta`sirine qansha sekin juwap berse, labilligi shonsha pa`s boladi. Bala jasinin` artiwi menen labillik da artip baradi. 14-15 jasda labillik ulkenlerdikidey bolip qaladi. Bir putun organizmda bulshiq etlerge juda ko`p impulslar ketpe-ket kelib turadi. Bulshiq etler mine usi impulslarg`a juwap uzaq qisqaradi. Nerv talasinan impuls tez-tez kelip turg`aninan bulshiq etlerdin` solay qisqariswi tetanik qisqariwi, yag`niy tetanus deb ataladi.
Bulshiq etlerdin` isi ha`m ku`shi uzinlig`ina baylanisli. Bulshiq et ku`shi sol bulshiq et talalari jiyindisin ko`ndelen` kesigi diametrine tuwra proportsional boladi. Basqasha aytqanda, bulshiq et ko`ndelen` kesiginin` diametri qansha ulken bo`lsa, bulshiq et sonsha ku`shli boladi. Bulshiq et jumisi juk awirlig`i jetarli bo`lg`anda juda juk awir boladi, juk meyarinan awirlasqanda ese bulshiq ettin` jumis qabiliyeti pa`seyip ketedi. Fizikaliq miynet ha`m sport menen shug`ullanip turilg`anda bulshiq et talalarinin` juwanlig`i ha`m ku`shi artip baradi. 8-9 jasda bulshiq et ku`shi birqansha tez artadi. 9 jasdan 12 jasqa deyin bir qansha a`stelesedi.
O`spirimlerde yer jetiw dawrinde bulshiq etler ku`shi tez artadi ha`m turlishe rawajlanadi. 5-6 jasda jelke ha`m bilek bulshiq etleri, 6-7 jasda panje bulshiq etleri, 9 jasdan baslap basqa barliq bulshiq etler ku`shi artip baradi. Bulshiq etler ku`shinin` artip bariwi shinig`iw qiliwda, jinsqa baylanisli. Qizlarda bulshiq etler ku`shi bir qansha kem boladi. Shinig`iwlar ta`sirinde bulshiq etler massasi ham artip baradi, zatlar almasiwi, ayrim organlar (jurek, okpe, asqazan ha`m basqalar) hareketi ku`sheyedi, natiyjede organizm jaqsi o`sedi ha`m rawajlanadi.
Ha`reket tezligida bulshiq etler qisqariwinin` jasirin dawiri ulken a`hmiyetke iye. 7-8 jasli balalarda apiwayi ha`reket refleksinin` jasirin dawri , 11-12 jasli balalardag`ig`a qarag`anda joqari. Bala jinsiy jetiliw, yag`niy 14-15 jasqa jetgende bulshiq etler shidamlilig`i kemeyedi, ha`reket aktivligi ese 35% artadi. Qizlar bir kesha-kundizde ul balalarg`a qarag`anda kem ha`reket qiladi.
Ba`ha`r, guz aylarina qarag`anda qista aktivlik 30-45% kemeyedi. Bala mektepke barg`anda ha`reket aktivligi eki marte kemeyedi. Sonin` ushin ham ra`wiste balalarnin` a`lbette fizikaliq shinig`iwlar menen shug`illandiriw za`ru`r. Fizikaliq tarbiyada relari bir kunlik ha`reket aktivligi 11% qandiradi . Fizkultura minutlari1-2 klass o`qiwshilarida sabaqtin` 15-17 minutinda, III-IX klasstan 20 minutinda o`tkezilse jaqsi boladi. Uyde sabaq tayarlag`anda ha`r 30-40 minutda fizkultura qiliw kerek. 1-2 klass u`shinshi sabaqdan keyin ha`reketli o`yinlar oynalg`an maqul.
Qol pa`nje bulshiq etleri ayaq bulshiq etlerine qarag`anda erterek rawajlanadi. 8 jasta qol pa`njesi bulshiq etleri ju`da tez ha`reketlerdi orinlay baslaydi. Buwinlarda bulshiq et ha`reketleri tezligi 12-13 jasdan artadi. Bulshiq et ha`reketleri tezliginin` artib bariwi nerv sistemasinin` labilligiga, qo`zg`aliwi ha`m waqitinda almasiwinin` o`zara baylanislilig`i ha`m nerv ha`reketshen`ligine baylanisli. Talalari uzin parallel bolg`an bulshiq etler pat siyaqli ha`m jelewish tezlew qisqaradi. 7-8 jasli balalarda bulshiq etler qisqa waqit ishinde nazik ha`re-ketlerdi shaqqaraq qila almaydi. Shaqqanliq balada aste-sekin payda boladi ha`m jas ulkeyiwi menen artib baradi. Aniq, mas nazik ha`reketler qiliw ko`nlikpe payda boliwina baylanisli. Fizikaliq shinig`iwlar ha`reket tezligi ha`m shaqqanliqti arttiriwshi zat esaplanadi. Fizikaliq shinig`iw menen shug`illang`an adamlarda derlik barliq topardag`i bulshiq etlerdin` ha`reket tezligi joqari da`rejede boladi. 20-30 jaslarda bulshiq etler qisqariwinin` jasirin dawiri juda qisqaradi. 30 jasdan son` uzayadi ha`m ha`reket tezligi kemeyedi.
Shepaqay balalarda shep ta`reptegi bulshiq etler tezligi o`n ta`repke qarag`anda joqar boladi. 7 jasdan 16 jasqa deyin ha`reket 1,5 ma`rte artadi.
Balalarda shaqqanliq rawajlaniwinin` 3 basqishi guzetiledi. Birinshi basqishi ha`reketlerdin` ken`islikte aniq boliwi, ekinshisi turli waqitlarda qiling`an ha`reketlerdin` aniqlig`i ha`m ushinshisi ha`reket dawaminda ku`tilmegen ha`reketlerge juwap tezligi menen aktivlesedi
Qollar ha`reketidegi aniqliq ha`m shaqqanliq, qollarnin` kishi muyesh payda qilip ha`reketlaniwi jas sayin artip baradi. Shidamliliq ma`lim topar bulshiq etler isi qabiliyetinin` uzaqraq saqlanip turiw, yag`niy sharshawg`a qarsiliq ko`rsetiw qabiliyetinen ibarat. Shidamliliq ishki organlar, asirese jurek-qan tamir ha`m dem aliw sistemasi qabiliyetine baylanisli. Organizmnin` shidamlilig`i qilatug`in isinin` tabiyatina ha`m jedelligine qarap o`zgerip turadi. Is qanshelik tez bejerilse, shidamliliq sonsha kem boladi. Is jedelligi eki ma`rte artqanda shidamliliq 100 ma`rtegeshe kemeyiwi mumkin.
J`as o`sken sayin shidamliliq artip baradi, lekin bul bir tekis bolmaydi. 8-10 jasli qiz ha`m ul balalardin` shidamlilig`i bir qiyli boladi. 12-15 jasta asirese ul balalarda artadi. 14 jas balalarnin` shidamlilig`i ulken adamnikine qarag`anda 70%in, 16 jasda 80% in quraydi.
Sonday qilip, balalarda 8 jasdan 11-12 jasqa deyin juriw, juwiriw, sekiriw ha`m ha`reket sipatlari (tezlik, shaqqanliq, ku`shlilik, shidamliliq) rawajlaniwda dawam etadi. 12 jasdan 16 jasqa deyin tik turiw ha`m juwiriwdi ta`minlewshi skelet bulshiq etleri tez rawajlanadi. 14-16 jasda bulshiq etler menen birge buwin, baylam apparati rawajlanip baradi.
Bulshiq etlerdin` sharshawi. Sharshaw deb, bir organ yaki putun organizm yamasa toqimanin` iskerliginen son` is qabiliyetinin` waqitinsha pa`seyiwine aytiladi. Dem alistan son` sharshaq basiladi. Bir topar bulshiq etlerdin` sharshawi ergografta tekseriledi.
Bushiq etler is waqitinda yaki statik waqitta uzaq qisqarip turg`anda yaki fizikaliq is qilg`anda sharshaydi. Bulshiq et sharshag`anda onin` qisqariwindag`i latent dawir uzayadi, ku`shi kemeyedi, ta`sirge juwap reaktsiyasi tezligi pa`seyedi, organizmnin` shidamlilig`i kemeyedi. Bala qansha jas bolsa, sonsha tez sharshaydi, asirese bir turli bulshiq etler tez sharshap qaladi. Balalar ha`reketsiz turg`anda tezrek sharshaydi. Miynet qabiletinin` uzaq saqlaniwinda ha`m sharshaqtin` baslaniwinda oray nerv sistemasi tiykarg`i rol oynaydi.
Adinomiya, yag`niy kem ha`reketlik ha`m bulshiq etlerdin` kem ha`reketleniwi ishki organlardin` rawajlaniwina keri ta`sir etadi. 6-7 jasli balalar aniqliqti talap qilatugin ha`m qarsiliqti jen`etug`in ha`reketler qilmag`aninan sharshamag`ang`a uqsaydi. 7-8 jasli balalardin` mayda bulshiq etleri jeterlishe qisqarmaydi, aniq, mayda, nazik ha`reketlerdi ju`da qiyinliq penen qiladi, sonday-aq, jaziw, suwret siziwda,iyne menen islewdw darriw sharshap qaladi. Bunday balalar ulken adamg`a qarag`anda ko`p ha`reket qiladi, lekin kem energiya sariplaydi. 7-12 jasar balalar ham ha`reketleri tez sharshaydi. Sonin` ushin bul jastag`i balalar ko`pi menen 40-45 minut fizikaliq shinig`iw qiliwi kerak. 11-12 jas balalar endi fizikaliq ku`sh ha`m shidamliliqti talap qiliwshi ha`reketlerdi qila baslaydi. 14 jas balalardin` nerv sistemasi ha`m ha`reket apparati organlari ele jetarli rawajlanbag`an boladi, sol sebepli ulken adamg`a qarag`anda 2,5 ma`rte, 16 jas balalar 2 ma`rte tez sharshaydi.
Tu`rli fizikaliq shinig`iwlar alip bariwda, mektep aldi uchastkasi ha`m islep shiqariw praktikasida joqariag`ilardi esapqa aliw za`ru`r. Sonin` ushin balalar gimnastika menen shug`illang`anda, miynet qilg`anda tez-tez dem beriw, is ku`shi ha`m turini ha`m bala o`zgertirip turiwi kerek.