Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

BO`LIP SHIG`ARIW HA`M DEM ALIW ORGANLARININ` JAS O`ZGESHELIGI HA`M GIGIENASI.
Reje:
1. Dem aliwdinin` a`himiyeti.
2. Dem aliw organlarinin` du`zilisi:
3. O`kpe kletkalari alviollalarda gazler almasiwinin` jas
qa`siyetlari.
4. Bo`lip shig`ariw organlarinin` organizim iskerligindegi a`himiyeti.
5. Ishki ortaliq turaqlilig`in saqlawda dem aliw joli, ishek joli, teri .
Tayanish so`zler: O`kpe, gazler almasiwinin`, jutqinshaq, traxeya, bronxlar, al`violla, ventilyasiya, ishki ortaliq, bo`lip shig`ariw organlari, ekskretor organ, nefron, osmotik basim, filtratsiya, reabeorbsiya, eniurez, teri kesellikleri, shiniqtiriw.

Bo`lip shig`ariw sistemasi organlari ha`m ko`beyiw sistemasi organlari bir-birine usas emes xizmetlerdi atqariwina qaramastan, olardi bir-birine ju`da` jaqin organlar tu`rinde u`yrenemiz. Bul olardin` kelip shig`iwinin` birdey ekenliginen derek beredi ha`m olardin` ayirim bo`limleri bolip shig`ariw xizmetin atqariwi menen birge ko`beyiw xizmetin atqaratug`in da organ bolip esaplanadi. Misali, sirtqi jinis organlari. Bo`lip shig`ariw sistemasi organlari o`zinin` rawajlaniwinda e stadiyani o`tedi.

1. Prednochki
2. Pervichnie pochki
3. Okonchatel`nie pochki
PrdpochQanin` payda boliwi to`mendegishe o`tedi. Dene uzin trubka siyaqli dene payda boilp, onin` ushi birinshi qarin boslig`ina ashiladi. Payda bolg`an Qanalshalar bir-biri menen qosilip uliwma tu`tikshe bolg`an Vol`fov Qanalin payda etedi. Son` klubochkalar payda bolip ha`m olardan Shumlyan kapsulalarina kelip tu`sedi ha`m Vol`fov Qanallarina jaylasadi.
Adam zarodishinin` rawajlaniwinin` 2 ayinda 1 yamasa da`slepki /pervichniy/ bu`yrek artinan aqirg`i yamasa okonchatel`niy tochka payda boladi ha`m ol o`z xizmetin atqariwg`a tayarlanadi. 4-4,5 ayliq da`wirden keyin payda bolg`an aqirg`i bu`yrekten joli menen o`z xizmetin atqariwg`a o`tedi.
Sidik bo`lip shig`ariw organlari gruppasina sidik payda etiwshi organ. Bu`yrek sidik joli, sidik bo`lip shig`ariw Qanali ha`m sidik qaltasi yamasa quwiq qaltasi kiredi. Sidikti payda etiw ha`m bo`lip shig`ariwshi organ retinde bu`yreklerdi u`yrenemiz.
Bu`yrek quramali du`ziliske iye bezli organ. Sidik payda boliw organlarina bu`yrek loxankalari kiredi, ol olardin` ju`rip o`tiwshi organlarina sidik joli esaplanip ol jin`ishke uzin trubka tu`rindegi organ. Sidik joli arqali sidik qudiqqa ketedi, qudiqqa sidik bo`linip shig`iwshi Qanal arqali sidik sirtqa shig`ariladi. Er adamlardin` sidik bo`lip shig`ariw Qanalina jins sistemasinin` tu`tiklerine ashiladi, yag`niy usi Qanal arqali jinis bezlerinin` payda etken suyiqliq yamasa tuximlaniwda bo`linip shig`adi. Sonliqtan ol bo`lip shig`ariw organ xizmetin atqariw menen birge ko`beyiw xizmetinde atqaratug`in organ boilp esaplanadi. Nasharlarda sidik bo`lip shig`ariwshi Qanal jinis organi Qanali menen baylanisli du`zilgen.
Bu`yrek /Ren/ jup organ, tiykarinan bo`lip shig`ariw organlari. Olar gewdenin` bel bo`liminde qarinnin` artqi bo`liminde jaylasqan. Jaylasqan orni XII ko`kirek omirtqasinin` to`meninde I-II bel omirtqasi tusinda. Bu`ryek lobiyag`a usas organ. Bu`yrektin` aldin`g`i bo`limi do`n`es, ol keyingi bo`limi oyis keledi. Bu`yrektin` 6stki bo`liminde bu`yrek 6sti bezi jaylasqan ol bez ishki sekretsiya bezine kiedi. Bu`yrek sirtinan fibrozen qabiq penen qaplang`an. Bu`yrektin` denesi 2 qabattan turadi.
1. Qabiq qaltashasi /korkovaya/
2. Ishki miy qatlami /mozgovaya/. Bu`yrektin` qabiq qatlami oni ha`mme ta`repten qorshap alip olar kishkene piramidalar siyaqli o`sindiler payda etip bu`yrektin` ishki miy bo`limine kirip jaylasadi. Bu`yrektin` qabiq qatlaminda bir qansha mayda qan tamirlari jaylasip olar arteriyalliq kolubochkalardi payda etedi. Usi formada du`zilgen ha`r bir klubogen Shumlyan konuslasinda klubochkalar menen birge qosilip bu`yrek nefronlarin payda etedi. Bu`yrektin` jiynawshi Qanalshalari bu`yrektin` tiykarg`i piramidalar qabatin payda etedi. Olar mayda bu`yrek quwiqshalarina ashiladi, bul quwiqshalar ionxankalarg`a ashiladi. Al olardan sidik, sidik jolina ha`m quwiqqa o`tkeriledi. Bu`yrektin` miy bo`limi 16-20 konus formasina uqsas bolg`an mayda piramidalardan turadi. Bul piramidalardin` tu`bi bu`yrektin` qabiq qabatina qarsi, al basi bu`yrektin` loxanka bo`limine qarsi jaylasqan bu`yrektin` bul bo`liminde ju`da` ko`p sanli jiynawshi trubkalar jaylasqan. Bu`yrektin` qan aylanisi ju`da` quramali usi qa`siyetine baylanisli olar qannin` sostavinin` sidikti filtirlewge iykemlesken.
4. Sidik joli /ureor/ uzinlig`i 30 sm shamasindag`i uzin trubka siyaqli dene ol ha`r bir bu`yrek vorotkasinan baslanip, quwiqqa shekem soziladi. Sidik joli aldin`g`i ta`repten qarin bulshiq eti menen jabilg`an. Kishi janbas so`yegi basina kirip 2 sidik joli Qanalinin` diywali 3 qabattan turadi.
1. Cirtqi-tutastiriwshi toqimanan turiwshi qabat
2. Ortan`g`i bulshiq etli qabat
3. Ishki slizli qabat.
5. Quwiq /vesics urnaria/ taq ishek quwisqa iye organ. Ol /ishki/ kishi janbas so`yeginde jaylasqan. Nasharlarda quwiq sidik ha`m jinis organlari diafragmasi u`stinde al erlerde predstalikaliq bez 6stinde jaylasqan. Quwiq tiykarinan sidik jiynawshi organ. Onin` ko`lemi formasi qalin`lig`i onin` toliwina baylanisli o`zgeredi.
Quwiq 3 bo`liminen turadi.
1. Joqarg`i bo`lim
2. Denesi
3. To`mengi bo`limi
Er adamlarda quwiqtin` artqi bo`liminde tuximliqlar yag`niy tuwri ishek jaylasadi, al nasharlarda bala orni jatir ha`m vlagolishenin` joqarg`i bo`limleri jaylasadi. Quwiqtin` tu`binde u`sh tesik boladi. Onin` ekeiw sidik jol tesigi, al bireiw sidik bo`lip shig`ariwshi Qanalshalarinin` tesigi bolip esaplanadi. Quwiqtin` 6sh diywali 6sh qabattan turadi. Quwiqtin` siyimlilig`i 350 den 650 sm<sup>3</sup> qa shekem boladi. Adam organizminen sutkasina bu`yrek arqali bo`linip shig`atug`in sidiktin` mug`dari 1400 sm<sup>3</sup> shamasinda boladi. Onin` sistavinda suw organikaliq ha`m neorganikaliq zatlar boladi. Organikaliq zatlarg`a mochevina sutkasina 30-35 g mug`darinda bo`lip shig`aradi, ha`m mochevina kislota kiredi.
O`t pigmenti na`tiyjesinde sidiktin` tu`ri tu`si o`zgeredi. Sidiktin` tig`iz zatlari yamasa qurg`aq zatlarin geykotsitler ha`m sidik jollarinin` kletkalari payda etedi. Neorganikaliq zatlarina xlorli natriy, fosforli qishqil kal`tsiy ha`m ku`kirt kislotalarinin` duzlari kiredi.

Salamatliq xaqqinda tu`sinik

Adam salamatlig`in saqlap qaliw ko`p a`sirlerden beri izertlewshilerdin` diqqat orayinda bolip kelmekte. ha`zirgi waqitta ja`miyetlik qung`a iye bolg`an quramali du`zilmede insannin` salamatlig`i og`ada a`hmiyetli orin iyeleydi. Adam salamatlig`inin` ruwxiy ha`m fizikaliq da`rejesi joqarilig`in onin` joqari, miynet qa`bileti ha`m aktivliligi belgileydi. Mine sonin` ushin balalar salamatlig`in saqlaw, qorg`aw, u`yreniw, jasaw ha`m ta`rbiyalaniw jag`daylari balalar ha`m jas o`spirimler gigienasinin` tiykarg`i mashqalalarinan biri bolip kelmekte.
Balalardin` salamatlig`i ha`m fizikaliq rawajlaniwi shan`araqtin` materialliq jaqtan qanday ta`miynlengenligi, jasaw jag`daylari ha`m ata-analar ta`rbiyasinada baylanisli boladi. Ayirim shan`araqlarda balalar kesellikleri ko`p ushirasadi.
Balalar salamatlig`ina ku`n ta`rtibinin` buziliwi, sabaqtin` ko`beyip ketiwide unamsiz ta`sir etedi. Arnawli mektep oqiwshilari arasinda alisti ko`re almaw, qa`ddi-qa`wmettin` buziliwi, gipertenziya keselligi menen awiratug`in balalardin` sani a`deiwr joqari. Organizmnin` immunologiyaliq reaktivliligindegi ha`m ju`rek qan-tamir strukturasi funktsional jag`dayindag`i qa`weterli o`zgerisler oqiwshilarda oqiw jilinin` aqirinda gu`zetiledi. Bulardin` ha`mmesi ta`rbiya jag`daylarin jaqsilaw, ku`n ta`rtibi, balalarda oqiw ha`m miynette zorig`iwdi ta`rtipke saliw ha`m ken` ko`lemde salamatlastiriw sharalarin o`tkeriw za`ru`rligine ko`rsetpe bola aladi.
Solay etip o`sip baratirg`an organizmnin` salamatlig`i biologiyaliq ha`m ja`miyetlik faktorlardin` toliq jiyindisi ha`m olardin` o`z-ara quramali ta`sirleri na`tiyjesinde qa`liplesedi.
Usi faktorlardin` ta`sirin u`yreniw, unamsiz ta`sirlerin saplastiriw balalar ha`m jas o`spirimler gigienasinin` tiykarg`i mashqalalarinin` biri bolip esaplanadi.
Balalardin` densawlig`in belgilewshi tiykarg`i faktorlar to`mendegilerden ibarat.
1. Endogen faktorlar,-na`sil quwalawshi yaki tuwma, waqtinan aldin tuwilg`an.
2. Ta`biyg`iy faktorlar-qorshag`an a`tirap, ekologiya, klimat ha`m basqalar.
3. Ja`miyetlik faktorlar-ekonomikaliq jag`daylar, du`zim, miynet, turaq jay.
4. Sanitariyaliq-gigienaliq faktorlar-ta`rbiya, oqitiw, awqatlaniw, meditsinaliq xizmet ha`m basqalardan ibarat.