Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

Lektsiya-2. Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi. As sińiriwsistemasi dúzilisiniń jas ózgesheligi hám awqatlaniw gigienasi.Qan hám qan aylaniw sistemalariniń jas ózgesheligi hám gigienasi.Bólip shiǵariw hám dem aliw organlariniń jas ózgesheligi hám gigienasi

Rejei:

1.Tayanıch háreket apparatınıń ahamiyatı hám wazıypası.

2. Tayanıch háreket apparatıń gigiyenasi
3.As sińiriw sistemasiniń uliwma dúzilisi
4.Awqatlaniw gigiyenasi
5. Organizmde qanniń áhmiyeti
6.qanniń qásiyetleri hám qurami
7.Bólip shiǵariw organlariniń áhmiyeti
8.Dem aliw organlari dúzilisi.


Tayanish tu`sinikler: Skelet, bulshiq et, omirtqa bag`anasi, skolioz, fizikaliq sharshaw
Tayanish – ha`reket apparati sistemasi skelet ha`m skelet bulshiq etleri kiredi. Skelettegi su`yekler ha`m baylam – buwinlari passiv ha`reket organlari boladi, bulshiq etler aktiv ha`reket organlari esaplanadi.
Skelet 206 dan artiq bo`lek su`yekerden quralg`an bolip, olardin` 85 si jup, 36 si taq su`yeklerden ibarat. Skelet u`sh tiykarg`i funsiyani: tayanish, ha`reket qorg`aw waziypasin atqaradi.
Su`yektin` ximiyaliq tartibi, fizikaliq qasiyetleri ha`m du`zilisi. Su`yek tiykarinan suyek toqimasidan duzilgen. Su`yektin` sirti su`yek u`sti perdesi menen qaplang`an boladi, bul perde balalarda ju`da qatti, hatte su`yek sing`anda ha`m jirtilmaydi. Su`yek u`stine perde menen su`yektin` tek sirtlari qaplanbaydi tek. Su`yek perde ko`p mugdardag`i xan tamirlar, menen nervlar menen quralg`an, bular su`yek usti perdedegi tesikler arqali su`yektin` ishki bolimine o`tedi.
Su`yek jaraqatlang`anda ha`m kesellengende su`yek ustiki bolimi esabina su`yek qayta tiklenedi. Su`yek usti perdegi baylanislar ha`m bulshiq etler birigedi. Su`yek usti perdenin` astina su`yektin` kompakt qatlami yamasa tigiz qabati boladi. Kompakt qabattin` astinda jalpaq qabati boladi. Jan`a tu`wilg`an ha`m ko`krek jasindag`i balalardin` uzin nay siyaqli su`yeginin` bosliq jerinde qizil ilik bolip, o`siw protsessinde qizil iliktin o`rnin sariq ilik iyeleydi. Nay siyaqli suyeklerdin` eki ushinda, arasinda jalpaq suyeklerde 15 jasqa shekem qizil ilik saqlanib qaladi.
Suyekler korinisi ha`m du`zilisine qarap, nay siyaqli, jalpaq, kelte ha`m aralas suyeklerge bo`linedi. Nay siyaqli suyekler qol – ayaq skiletinin` quraminada kiredi. Nay siyaqli suyekler arasinda uzin (jelke suyegi, qol, shig`anaq suyekleri, satan suyegi, baltir suyekleri) bar. Har bir nay siyaqli su`yektin` denesi (diafizi) ha`m eki ushi (epifizlari) tafovut qilinadi. Jalpaq suyeklerdin` korinisi har qiyli boladi. olarg`a bastin` qaplawshi suyekleri, ko`rak ha`m shig`anaq su`yekleri kiredi.
Aralas su`yekler turli formag`a iye boladi. Olarg`a bulshiq etler, shemirshek, baylamlar birigedi yaki tamirlar, nervlar o`tedi. Suyek bi kirib ikki xil biriktiriwshi toqimag`a kiredi
Ximyaliq zat: organik anorganik zatlardan ibarat. Su`yeklerdin` beti gedir – budir tompaq, qirli, tesikler, qariqshalari boladi. Bularg`a bulshiq etler, shemirshek, baylamlar birigedi yaki tamirlar, nervlar o`tedi. Su`yek biriktiriwshi toqimag`a kirip eki qiyli: organik ha`m anarganik ximiyaliq zatlardan ibarat. Su`yektin` organik zatina osseyn deyiledi, su`yek quraminin` 1F3 bo`legin organik, 2F3 bo`legin anarganik zatlar quraydi. Egerde su`yektin` bir bo`limin xlorid yaki nitrat kislotag`a salib qoyilsa, bir neshe waqitan so`n jumsaq ha`m elastik bolib qolg`anini ko`remiz.
Su`yek otta kuydirilse, organik zatlari kuyip ketiwi sebepli mort bolip qaladi. Su`yektin` elastikligi osseyn barlig`ina, qattilig`i bolsa anorganik zatlarg`a baylanisli. Su`yekde organik ha`m anorganik zatlar barlig`inan elastik ha`m qatti. Jas o`siwi menen su`yektin` osseyn ha`m anorganik zatlar qurami o`zgerip baradi. Balalarda organik zatlari kobrek. Sonin` ushin olardin` su`yegi elastik boladi.
Jas o`sken sayin anorganik zatlar qurami artib baradi, sonin` ushin olardin` su`yegi mort bolip qaladi. Jas o`siwi menen su`yekda kalsiy, fosfor, magniy ha`m basqa elementler salistirmali o`zgeredi. Kishi balalar su`yeginin` quramida ko`brek kalsiy, ulken mektep jasidag`i balalardin` su`yegini quramida fosfor duzlari ko`p boladi. Balanin` 7 jasida nay siyaqli su`yeklarnin` duzilisi ulken adamlardikine uqsaydi. Lekin 10-12 jasda su`yektin` gewek zati intevsiv o`zgeredi.
Balalardin` jasi qansha kishi bolsa, su`yek ustidegi perdesi tig`iz qabatqa japisqan boladi. Balanin` 7 jasida su`yek usti tig`iz qabati ajralib turadi. 7-10 jasqa deyin nay siyaqli su`yeklerdin` ilik bo`limi o`siwi astelesedi. 11-12 jaslardan 18 jasqa deyin nay siyaqli su`yeklar toliq formalanadi . Su`yekler araliqli, tog`ayli toqima, su`yekli toqima, biriktiriwshi toqima jardeminde birigedi. Biriktiriwshi toqima jardeminde birigiw – buwinlar, shemirshekler, gelle shaqlari. Tog`ayli toqima jardeminde birigiw – omirtqalari ha`m dumg`aza su`yegini payda qiliwg`a kiredi.
Skelet – bas, omirtqa bag`anasi, jelke belbewi, ko`kirek quwislig`i, shig`anaq ha`m qol ayaq skelet bo`liminen quralg`an.
Omirtqa bag`anasi 33-34 omirtqalardan quralg`an bolip, bulardan 7 wi moyin, 12 si ko`krek, 5 bel, 5 dumg`aza ha`m 4-5 ta quyriq omirtqalar. Ulken adam omirtqa bag`anasi 4 iyiliwshenlikden ibarat. 1-shi iyiliwshenlik moyin bo`liminen alding`a qarap bo`rtip shiqqan. 2-shi iyiliwshenlik ko`krek bo`liminde arqag`a qarap, 3-shi iyiliwshenlik bel bo`liminde alding`a qarap, 4-shi iyiliwshenlik quyriq ha`m dumg`aza bo`liminde arqag`a qarap bo`rtip shiqqan. Baqsha jasindagi omirtqa bag`anasinin` iyiliwshenlikler payda boladi. O`spirimlik dawrinde iyiliw juzege keledi. Adamnin` 23-26 jasinda omirtqanin` barshe bolimi su`yeklenedi.
Ko`kirek quwislig`i 12 jup qabirg`anin` to`s su`yegi menen birigiwinen payda boladi. Haqiyqiy qabirg`alar 1-7-jup qabirg`alar tog`ayi jardeminde to`s su`yegine, qolgan 8, 9, 10-juplari tog`ay bolimi menen 7-jup qabirg`aga birigedi. 11 ha`m 12- qabirg`alardin` tog`ay ushi bolmaydi, olardin` ushi erkin bolip, biraz ha`reketshan, qabirg`alar omirtqalarga burin arqali birigedi. To`s su`yegi taq su`yek bolip, onin` tutqasi, denesi ha`m o`simtesi parq qilinadi. Ko`kirek quwislig`ining formasi balanin jasina ha`m dene duzilisi konstitutsiyasiga baylanisli. Adamda uzin ensiz ha`m kelte enli ko`kirek quwislig`i ushraydi.
Ko`kirek quwislig`ining formasiga to`s su`yegi mas boladi. Ko`kirek quwislig`i konus, silindr ha`m jalpaq boliwi mumkin, balanin` jasi o`tiwi menen formasi o`zgarib turadi. Omirinin` daslepki jilida ko`kirek quwislig`i konus boladi. 2,5-3 jasda denenin` o`siwine mas rawishte parallel o`sib baradi. Keyinreq gewdenin` o`siwi ko`kirek quwislig`inin o`siwinen tezlesedi. 12 ha`m 13 jaslarda ko`kirek quwislig`ining formasi ulken adamnikine uqsap qaladi, lekin o`lshemleri kishikrek boladi. Ko`kirek quwislig`i jinsiy tarepten 15 jasdan parq qila baslaydi, sagital ko`lemi tez artadi. Dem alg`anda ul balalarda ko`kirek quwislig`inan to`mengi qabirg`alar, qizlarda bolsa joqari qabirg`alar ko`teriledi. Ko`kirek quwislig`i aylasinda ham jinsiy parq boladi.
Ul balalarda 8 jasdan 10 jasqa shekem ko`kirek quwislig`ining` aylanasi bir jilda 1-2 sm, 11 jasdan baslap 2-5 smge artadi. 11 jasli ul balalarda ko`kirek quwislig`inin o`siwi qiz balalarnikine qaraganda sekinlesedi. Ko`kirek quwislig`inin` rawajlaniwi skelet bulshiq etlerinin` rawajlaniwina ham baylanisli.
Suziw, eskek esiw ha`m basqa fizikaliq shinig`iwlar menen ha`r dayim shug`ullanganada olarda bulshiq etler menen birge ko`kirek quwislig`i ham rawajlanadi. Bala qolaysiz sharayatda tarbiyalansa, fizikaliq shinig`iwalalar menen shug`ullanbasa, ko`kirek quwislig`i ha`m bulshiq etleri jaqsi rawajlanbaydi. Bala partada natiwri otirsa, ko`kirek quwislig`inin` formasi o`zgeredi, bul jurek, qan tamirlar ha`m o`kpenin` toliq rawajlanbawina sebeb boladi. Budan basqa ,raxit , o`kpe sil ha`m basqa kesellikler ko`kirek quwislig`inin` rawajlaniwda arqada qaliwina sebeb boladi. Har dayim o`kpeni shiqtirip barilg`anda, ko`krek quwislig`i aylanasi artib baradi ha`m jurek-tamirlar dizimi rawajlana baradi.
Qol skeleti jelke belbewinin` su`yeklari – ko`kirek ha`m o`mraw, bilek, tirsek, panje su`yeklarinen ibarat. Jelke su`yegi 20 – 25 jasda, bilek su`yegi 21 – 25 jasda, tirsek su`yegi 21 – 24 jasda, alaqan usti su`yeklari 10 – 13 jasda, alaqan su`yeklari 12 jasda, barmaq; falanga su`yeklari 9 – 11 jasda su`yeklenedi. Bul zat talim – tarbiya, miynet, fizik tarbiya, suwret saliw ha`m jaziwda itibarg`a aliniwi kerek.
Ayaq skeletinde shig`anaq belbewinin` su`yeklari ha`m san su`yegi, baltir su`yekleri ha`m panje su`yekleri kiredi. Shig`anaq su`yeklarinin` su`yekleniwi fizikaliq tarbiya ha`m miynette itibarg`a aliniwi kerek. Shig`anaq su`yekleri natiwri birigiwi uzaq waqit natiwri o`tkeriw, tik juriw , awir juk ko`teriw, awqatlaniwdin` jeterli bolmaslig`i natiyjesinde juzege keledi. San ha`m kapa, kishi baltir su`yeklari 20 – 24 jasda alaqan aldi su`yeklari 17 – 21 jasda, ayaq panje falangalari 15 – 21 jasda toliq su`yeklenedi. Ayaq panjesi uzaq waqit tik turiw, tar ayaq kiyim kiygende ayaq panjesi tegislenedi ha`m tegis panje keseli juzege keledi.