Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

1-jadha`ml
Organizm ushin bir keshe-ku`ndizde zarur bolatug`in vitaminler mug`dari

	vitaminler (mg esabinda)					Dinternatsional birliklerde
	A	V1	V2	S	RR
u`lken jasli adam	1	1-3	2	30- 75	12-20	100 gacha
Ha`miledarr, emiziwli hayallar	2- 2,5	3	2	75- 100	18-20	500-1000
7 jasqa shekem bo`lgan balalar	1	1	2	33	12	500- 1000
7 jastan u`lken balalar	1	1,5-2	2	50	12	500-1000

E vitamin bulshiq etler rawajlaniwi ushin zarur. Ol qan uyiwinda u`lken a`himiyetke iye.
K vitamin jan`a kapusta, geshir, pispegen pomidorda, arsha, iyne japiraqlilarda ko`p boladi h.t.b.
B₁ vitamin nerv sistemasi jumisin jaqsilaydi, uglevodlar almasiwinin` basqariliwinda qatnasadi. Bul vitamin pivo ashitqisinda, grek g`ozasinda, bawirda, ma`yek sarisinda boladi.
B<sub>2</sub> vitamin o`siw faktori deyilip, nerv sistemasinin` iskerligi ushin ha`m qan payda boliwi ushin zarur. Bul vitamin B₁ vitamin bar o`nimlerde boladi.
C vitamin. Bul vitamin jetispegende balada tsin­ga keselligi payda boladi. Onin` qizil eti, awzi jaralanadi, tisler tu`sip qaladi. Bul vitamin kapusta, petrushka, pomidorda, ko`k piyaz, ko`k noxat, shi0ovnik, apelsin, limon, mandarin, almada ko`p boladi. Demek organizimde barliq tu`rdegi vitaminler talap etiletug`in da`rejede boliwi kerek.
Botulizm. Ta`biyatta ken` tarqalg`an botulinos tayaqshasi menen ziyanlang`an awqatti qabil etiwi arqali o`tkir zaharlenedi. Adam zaharli konservalar, zamariq duzlang`an baliq, demlengen o`nimler go`sh arqali jug`adi. Bir neshe saat o`tip ziyanlaniw belgiler payda boladi: bulshiq etĺer bosasadi, ko`zi jaqsi ko`rmeydi, awzi quriydi, so`ylewi buziladi, jutiwi qiyinlasadi, dem aliwi awirlasip nawqas ha`tte nabit boliwi mu`mkin. Stafilokokklardan zaharleniw. Terisine jara shiqqan, angina konyuktiv penen awirg`an kisiler infeksiya tasiwshi boladi. Adamnin` tamag`inda, murinnin` shilimtal qabatinda, teride, isheginde kesellik mikroblari boladi. Bunda adam qusadi, qarninda awriw payda boladi, temperatura ko`teriledi. Dizentiriya, dizentiriya tayaqshalari arqali jug`adi. Tiykarinan patas qol arqali o`tedi ju`da jug`imli esaplanadi. Bala tez suw jog`altadi temperaturasi ko`teriledi, ishi ketedi, arasinda qan aralas boladi. Bakteriyasiz zaharlemiwge zamariqtan , qorg`asinnan, badam, etik, alxori, shabdal da`nesinen zaharleniw kiredi. Awqattan zaharleniwdin`aldin aliw ushin jeke gigiena qag`iydalarina boysiniw zarur.
Tiri organizm ishki ortaliq turaqlilig`in saqlaw ushin, organizmge kirgen aziqliq zatlar, suw, hawa ha`m basqa zatlardin almasiw qaldiqlari sirtqi ortaluqqa shig`arilip tutiwi sha`rt. Sebebi zat almasiw qaldiqlari sidik kislota, kreatinin, ha`m sog`an uqsas zatlar mug`dari artip ketse organizm za`harlenedi.
Organizmge da`ri sipatinda yaki basqa jag`dayda kiritilgen jat zatlardan tisqari, organizm ishki ortaliq turaqlilig`in saqlaw ushin kerekli zatlardi da shig`ariwi sha`rt.
Organizmnen sirtqa ajiraliwshi shig`indi zatlardi ekskretlar dep ataladi. Bo`lip shig`ariwshi organlardi ekskretor deyiledi. Ekskretor organlarga dem aliw joli, teri, ishek joli ha`m bu`yrek kiredi.
O`kpe arqali karbonat angidrid, derlik suw, efir, xloroform ha`m jen`il ushiwshi gazlar ajiraladi.
Teri arqali derlik suw, duzlar, mikroelementlar, azot almasiw qaldiqlari ha`m sidikshil zatlar ajiraladi.
As sin`iriw joli arqali bolsa sin`begen aziq qaldiqlari, metall duzlari, derlik suw, ayirim da`rilerdin` ha`m organikaliq boyawlardin` qaldiqlari ajiraladi.
Bu`yrek arqali bolsa organizmnen, artiqsha suw, duzlar, mineral zatlar, toqima ha`m kletkalarda zat almasiw qaldiqlari, sidik kislotasi, mochevina, kreatinin ha`m qabil etilgen da`ri qaldiqlari ajiraladi.
Bu`yrek iskerligi tek qaldiq zatlardi sirtqa shig`ariwdan ibarat emes. Bunnan tisqari bir neshe tirishilik ushin a`himiyetli waziypalardi atqaradi:

1. 
   Qan ha`m basqa ishki ortaliq suyiqliqlarinin` ko`lem ten`salmaqlilig`in saqlawda;
   
2. 
   Bul suyiqliqlardi osmatik ten`salmaqlig`in saqlawda;
   
3. 
   Kislota-tiykar ten`salmaqlig`in saqlawda;
   
4. 
   Qanda mug`dari artip ketken organikaliw zatlardin` artig`in shig`arip taslawda;
   
5. 
   Belok, may ha`m uglevodlar almasiwinda;
   
6. 
   Qan basimi, eritrotsitlerdin` payda boliwi, qannin` uyiwi ha`m basqa protseslerde qatnasadi.