Lektsiya Tayanısh háreket apparatiniń jas ózgesheligi hám gigienasi

Tayansh tu`sinikler: Qan, limfa, eritrotsit, leykotsit, trombotsit, qandeposi, muhit, vorsinka, plazma, gemoglabin, immunitet.

Organizmnin` ishki ortalig`in qan, limfa ha`m toqima suyiqlig`I quraydi. Bolar tamirlardi ha`m toqimalar orasindag`i bosliqlardi toliqtirip turadi.

Qan, toqima suyiq ha`m limfa qurami ha`m fizikaximiyaliq qa`siyetlerin onsha o`zgertpesten ha`mme waqit turaqli saqlaydi. Bul turaqliliq, yag`niy qan, toqima suyiqlig`i ha`m limfanin` quramliq bo`liminin` ten`salmaqliqta boliwi o`mir iskerligi normal o`tip turiwi ushin za`rur.
Balalarda qannin` absolyut mug`dari, balanin` o`siwi ha`m rawajlaniw processinde, ortasha mug`dari(1kg.awirliqqa tuwri keletug`in qan mug`dari)kemeyip baradi.
Balalardin` dene awirlig`ina salistirg`anda qan mug`dari na`restelerde 17.7%, 1 jasli balada 10.9% tti 6-10 jasli balada 6.97% ti, 11-16 jasli balalarda bolsa 6.81% ti quraydi. Ul balalarg`a qarag`anda qan qiz balalrda birqansha ko`p boladi.
Qan suyiq biriktiriwshi toqima bolip, qizil ren`li, jabisqaq qoqim boladi, reaksiyasi ku`shsiz siltili ha`mda`mi ashshiraq boladi.

1. 
   Qan-ishek vorsinkalarinda sorilg`an aziq zatlardi organizm toqima ha`m kletkalarina jetkerip beredi.
   
2. 
   Kletka ha`m toqimalarda zatalmasiw processinde payda bolg`an kereksiz qaldiq zatlardi organizmnen organlarina jetkerip beredi.
   
3. 
   Qano`kpede kislorodqa toyinip, keyin kletkalarg`a tarqaladi.
   
4. 
   Ishki sekretsiya bezlerinde islengen gormonlar qan arqali tu`rli organlarga baradi, sonin` natiyjesinde organlardi bir-biri menen baylanistirip turadi.
   
5. 
   Qan elementleri organizmgetu`sken jat ha`m zaharli zatlarg`a , hamdejuqpali keselliklerge qarsi gu`res alip baradi. Qandag`i arnawli belok zatlar qang`a tu`sken mikrob ha`m viruslardi maydalaw qa`siyetine iye.
   
6. 
   Qandag`i aziq zatlar ha`m basqa kletka ha`m toqimalardin` islewi ushinqolayli sharayat jaratip beredi,
   
7. 
   Qan temperaturasinin` turaqlilig`in saqlawda u`lken rol oynaydi.
   

Qannin` 1F4-1F3 bo`limi jog`altilg`anda o`mir ushin qawipli esaplanadi.
Qannin` shama menen 55-60% qan plazmasi 40-45% qannin` formali elementleri quraydi. 8-10% tu`rli beloklar, mineral duzlar, uglevodlar, gormonlar quraydi.
Qannin` qa`siyetleri adamnin`jasina qarap o`zgerip baradi. Balanin` bir jasindag`i qannin` qa`siyetleri u`lken adamlardikinen parq qiladi.Bug`an sebep, zat almasiwdin` tezligi, qan payda etiwshi organlardin` payda etiwshen`lik qa`siyeti ha`m du`zilisi menen baylanisli.
Bala qansha yas bolsa, dene awirlig`ina salistirg`anda sonsha ko`p qantuwri keledi. Uliwma dene awirlig`ina salistirg`anda jan`a tuwilg`an balalarda qan 15% tiu`lken adamlarda 7%ti quraydi. Ortasha u`lken jasti (70 kg.) organizmde 5-6 litr qan boladi.
Balalarda qannin`jabisqaqlig`I joqari boladi. Ma`selen; Jan`a tuwilg`an balalarda 10-11 bolsa, 2 jasli balalarda 6 g`a<sub>,</sub> u`lken jasli adamlarda 4 ke tu`sip qaladi.
Qannin` ko`pshilik bo`limi balalarda eritrotsitler qurap, onin` plazma bo`limi 50%ten de kem boladi.
Plazma, suw organik birikpeler ha`m anorganik duzlardan ibarat. Plazmanin` 90-92% suw quraydi. Qannin` 8-10% tu`rli beloklar, mineral duzlar, uglevodlar, fermentler, gormonlar quraydi. Jan`a tuwilg`an balalarda awirlig`ina 150 sm<sup>3</sup>, ko`kirek jasindag`i 110 sm<sup>3</sup>, 7-12 jasta 70 sm<sup>3</sup>, 15 jastan baslap dene awirlig`inin` ha`r kg. na 65 sm³ qan tuwri keledi.
Qannin` formali elementlerine eritrotsitlar, leykotsitlar ha`m basqalar (limfotsitlar, neytrofillar, eozenofillar) kiredi.
1mm³ qanda olardin` ortasha sani 4,5-5,5 mln eritrotsit boladi, Eritrotsitlerdin` tiykarg`I waziypasi, olar dem aliw organlarinan (o`kpeden) organizm toqimalarina kislorod tasiw ha`m organizmde duz ha`m suwten`salmaqlilig`in uslap turiw waziypasin atqaradi.
Eritrotsitlerdin` sitoplazmasinda gemoglabin degen ren`li zat bar. Gemoglabineki bo`limnen ibarat: belokli bo`limi— globin ha`m temirli bo`limi gemnen ibarat, Gemoglabinge qizil ren` beriwshi temir zati esaplanadi.
7-9 jasli balalarda 80-81% , 10-11 jasli balalarda 85%, u`lken adamlar qaninda 100%, yag`niy 100 ml. qanda 17,3 gr. gemoglabin boladi. Gemoglabin 70 % yaki 100 ml. qanda 14 gr tu`skende organizm kesel boladi.
Leykotsitler aq qan da`nesheleri qannin` yadroli kletkalari bolip, aktiv hareketleniw qasiyetine iye. Olar har qiyli formada bolip, 1 kubFmm. balalar qaninda 8000-11000 boladi, u`lken adamlarda normal halatta 6-8 min` leykotsit boladi. Olardin` sani kun dawaminda ham o`zgerip turiwi mumkin. 1 mm³ 7 jasli bala qaninda 11000, 9 jasli bala qaninda 10000, 13 jasli balada 8500 leykotsit boladi.
Leykotsitler organizm ishki ortalig`inin` tiregi esaplanadi, sebebi leykotsitler qang`a ha`m limfag`a tusken mikroblardi, viruslardi ha`m a`piwayi haywanlardin` organizminin` ishki betine kiriwine qatti guresedi. Organizmge tu`sken zaharli zatlardi neytrallaw qasiyetine iye. Leykotsitler fagatsitoz joli menen awqatlanadi. Olar qan tomirlarinan tisqari ham, qan tamir diywallarinan o`tip kesellengen ya`kiziyanlang`an jerge jetip barip, mikroblarg`a qarsi kurashishi ha`m ximiya qiliwi mumkin.
Trombotsitler-qan plastinkalari qannin` en` formali elementleri arasinda en` maydasi. Olardin` diametri 2-4formasi artpaydi. Olar qo`shiqdapayda boladi.
1mm³ qanda 300000 dan 400000 qan plastikalari boladi.
Trombotsitler de jasqa qarap o`zgerip baradi. U`lken adamlarda 1mm³ qanda 200-400 min`, 1 jasqa shekemgi balalarda 160-330 min`, 1 jastan 2 jasqa shekem 140-370 min`, 2-3 jasta 150-300 min`, 3-4 jasta 356-370 min` trombotsitlar boladi. Trombotsitlar qannin` uyiwinda u`lken rol atqaradi. Muskullerdin` hareketi menen baylanisli fizikaliq jumis atqarg`anda trombotsitlar mug`dari artadi. Bul hadiyseni miogen trombotsigoz dep ataladi.
Qan uyiwi u`lken biologik ahimiyetke iye bolip, organizm jaraxatlang`anda qan jogaltiwdan saqlaydi. Organizm jaraxatlang`anda qan shiqqan trombotsitlar jariladi ha`m olardan shiqqan arnawli zat-serotanik qan tamirlarinin` tarayiwin tamiyinleydi.
Balanin` o`siw ha`m rawajlaniw processinde ju`rek massasi ha`m ko`lemi artip baradi. Sonin` menen birge funksiyasida o`zgeredi, Bunday o`zgerisler balanin` birinshi jaslarinda, qisman barliq jasinda ha`m erjetiw jasinda ju`da tez boladi. U`lken adamda ju`rek konus formada bolip, ko`kirek quwislig`I 1F3 bo`limishep tarepinde , 2F3 bo`limi on` tarepinde jaylasqan bulshiq etli organ.
Ju`rek 3qabattan du`zilgen: tashqi seroz, epikard qabati, o`rta muskulli ha`m ishki yassi epiteliyaden quralg`an-endokardqabattan ibarat. Sirtqa qabat ju`rek qaltasina tutasip ketken boladi.
Adam ju`regi bir-birinen ajralg`an on` ha`m shep bo`leklerge bo`lingen boladi. Ju`rektin` on` bo`legine organizmnen keletug`in vena tamirlari quyiladi. Shep bo`legine o`kpeden keletug`in arteriya qani bolg`an o`kpe venalari quyiladi.
Ju`rektin` har bir bo`legi eki kameradan: bo`lmeshe ha`m qarinshadan du`zilgen . Sonday qilip, ju`rek 4 kameradan: eki ju`rek bo`lmesi ha`m eki ju`rek qarinshasinan du`zilgen
Balanin` 7-8 jasinda ju`rek muskullarinin` elastik talalari jaqsi rawajlanbag`an boladi. Ju`rek muskullarinin` rawajlaniwi ha`m diferensiyalaniwi 18-20jasqa shekem dawam etedi.
Tiri organizmdem aliw processi sebepli, qorshag`an ortaliqtan kislorodti alip, korbanat angidrid gaz ha`m suvi parlarinsirtqa shig`arip turadi.
Adam organizminde ju`z beretug`in oksidleniw processlerinin` tiykarg`I bo`limi kislorod qatnasinda ju`zege keledi.sonin` ushin o`mir dawamlilig`i, organizmge ha`mme waqit kislorod kirip turiwi menen baylanisli. Bo`lekleniw processinin` o`nimi karbonat angidrid, bul processtin` dawam etiwi ushin sirtqa shig`ip turiwi shart. A`ne sol processti dem aliw organlariju`zege kelktiredi. Kislorodti o`kpeden toqimalarg`a, karbonat angidridti toqimalardan o`kpege qan tasip beredi.
Solay etip, organizmde gazlar alpasiwi 3 bag`dardan ibarat.

1. 
   Sirtqi dem aliw yaki o`kpe hawasi-organizm menen sirtqi ortaliq arasinda o`kpe atqali gaz almasiwi
   
2. 
   Ishki dem aliw yaki toqimalar hawasi-kletkalarda ju`z beretug`in processlerdi o`z ishine aladi
   
3. 
   Qannin` gazlardi tasiwiyag`niy qan arqali o`kpeden toqimalarg`a kislorod ha`m toqimalardan o`kpeden toqimalarg`a karbonat angidrid jetkerip beriliwi. Qan gruppalari ha`m qan quyiw
   

Qannin` 4 gruppasi parq qilinadi.

1. 
   gruppasinda- qizil qan da`neshelerinde agglyutinogen bolmaydi, sonliqtan bul gruppa O dep ataladi. Bul gruppa plazmasinda 2 tabiyiy agglyutinin A, V boladi.
   
2. 
   gruppasinda – eritrotsitlerde agglyutinogen A, plazmasinda bolsa agglyutinin V boladi.
   

III gruppasinda – eritrotsitlerde agglyutinogen V, plazmada agglyutin A boladi.
IV gruppasinda – eritrotsitlerde A ha`m V agglyutinogenler bolip, qan plazmasinda agglyutininler bolmaydi.
adam joqaridag`i qan gruppalarinin` birine tiyisli bolip tuwiladi ha`m bul qan gruppasio`mirinin` aqirina shekem o`zgermeydi.
Densawliqti saqlaw ministrligi 32-buyrig`ina tiykarlanip har bir sovet grajdanlarinin` qani qaysi gruppag`a tiyisliligi pasportina, harbiy hu`jjeti (harbiy bileti) ne jazip qoyiladi. To`mendegi qan gruppalarinin` sxemasi keltirilgen.
Qan plazmasi sxemasi

Qan plazmasi ha`m ondag`i agglyutininler	Eritrotsitler ha`m olardag`i agglyutinogenler