|
Samarqand wálayati
Samarqand walayti respublikamizda eń birinshiler qatarinda dúzilgen. Ol 1938-jıli 15-yanvarda usi maqamin alg’an. Maydani 16,8 miń kmkv. Yaki Ózbekstan aymag’ıniń 3,7 % teń. Onsha úlken bolmag’an region, 2014-jıldiń 1.01 magliwmatlarına qarag’anda 3412.8 miń xalıq jasaydi. Bul mámleket xalqiniń 11,2 % degeni. Wálayat aymag’ıniń kólemi boyinsha respublikamizda 7-orında, xalqina kóre-1-orında turadı. Bunnan wálayat xalqiniń tig’ızlig’ı ortasha mámleket kórsetkishine qarag’anda derlik 3 márte joqari dep tuwridan-tuwri juwmaq shig’ariw múmkin. Wálayattiń demografiyalıq imkaniyati onsha úlken bolsada, tiykarg’ı makroekonomikalıq kórsetkishler boyinsha ol ajralip turmaydi. Samarqand wálayati respublika jalpi ishki óniminiń -6,2 %, sanaat islep shig’ariwiniń -5,4%, xalıq tutiniw ónimleriniń 10,0%, kapital qoyilmalarıniń -6,1%, qurilistiń -4,8%, kótere sawda kóleminiń-8,3% hám pulli xizmettiń 9,5 % táminleydi (2013j). Eksport imkaniyati ázzi, tek 1,1 % awıl xojalıq ónimleriniń úlesi xalıq kórsetkishlerinen joqari (12,1%).
46-keste. Samarqand wálayati awıl rayonlarıniń maydani hám xalqi (2014)
№
|
Awıl rayonları
|
Dúzilgen jıli
|
Rayon orayi
|
maydani
|
Xalqi miń adam
|
Xalıq tig’ızlig’ı
|
1
|
Bulung’ur
|
29.09.1926
|
Bulung’ur
|
0,76
|
161,8
|
212,9
|
2
|
Jomboy
|
07.12.1970
|
Jomboy
|
0,55
|
145,8
|
265,1
|
3
|
Ishtixon
|
18.05.1943
|
Ishtixan
|
0,72
|
220,0
|
305,5
|
4
|
Kattaqorg’an
|
02.02.1929
|
Payshanba
|
1,39
|
238,4
|
171,5
|
5
|
Narpay
|
29.09.1926
|
Aqtas
|
0,44
|
182,4
|
430,4
|
6
|
Nurabad
|
26,11.1975
|
Nurabad
|
4,86
|
130,2
|
26,8
|
7
|
Aqdarya
|
25.12.1968
|
Loish q-si
|
0,37
|
138,8
|
357,1
|
8
|
payariq
|
29.09.1926
|
Payariq q
|
1,29
|
219,2
|
169,9
|
9
|
Pastdarg’am
|
29.09.1926
|
Juma
|
0,87
|
307,5
|
353,4
|
10
|
Paxtashi
|
12.04.1973
|
Ziyodin
|
1,38
|
129,9
|
94,1
|
11
|
Samarqand
|
29.09.1926
|
Gulabad
|
0,48
|
220,1
|
458,5
|
12
|
Taylaq
|
09,04.1992
|
Taylaq
|
0,28
|
172,7
|
616,8
|
13
|
Urgut
|
31.12.1964
|
Urgut
|
1,12
|
431,1
|
384,9
|
14
|
Qushrabat
|
03.04.1978
|
Qushrabat
|
2,16
|
112,3
|
52,0
|
|
Wálayat boyinsha
|
01.15.1938
|
Samarqand qalasi
|
16,8
|
3412,8
|
203,1
|
Samarqand wálayati adminstrativlik jaqtan 14 awıl rayoni, 11 qala hám 88 qalashadan ibarat. Bul jerde 125 awıl puqaralar jiyini, 1871 awıl xalqi punktleri bar. 46-kesteden aniq, wálayat aymag’ındag’ı eń “áyyemgi” awıl rayonları 1926-jıli dúzilgen Bulung’ur, Narpay, Payariq, pastdarg’am hám Samarqand esaplanadı. Bunday hákmshilik-aymaq maqam áyne sol jıli qabil qiling’an. Eń song’ı bolsa wálayat orayi “ qasında “ jaylasqan Taylaq rayoni (1992).
Maydani boyinsha eń úlken rayon Nurabad-4,86 miń km.kv. yaki wálayat aymag’ıniń 28,9%. Wálayattiń ekinshi qanati, Qushrabat rayoni da úlken 0,28 miń km.kv. Uliwma alg’anda hár bir awıl rayoniniń koeffitsenti-17,3 (demek aymaq pariqli bir qansha úlken).
Ekonomikalıq geografiyalıq orni, tábiyiy shárayati hám resursları. Samarqand wálayati mámleketimiz milliy ekonomikasında áhmiyetli orıng’a iye. Bul jerde mashinasazlıq, aziq-awqat sanaatları, paxta, júzim, temeki jetistiriw, xalıqaralıq turizm qániygelesken tarmaqlar esaplanadı. Samarqand wálayati qolay geografiyalıq orında, respublikamizdiń oraylıq bóliminde jaylasqan. Ol batis hám arqa-batis Nawayi, Arqa-shig’ısta Jizzax, qublada Qashqadarya wálayatları menen qubla-shig’ısta qisqa aralıqta Tajikstan Respublikasıniń Sog’d (panjakent rayoni ) wálayati menen shegaralas. Búgingi Samarqand wálayati qońsi wálayatlardiń tutas rayonları menen de ázelden baylanisli (Jizzax walaaytiniń Gállearal hám Baxmal, Nawayi Nurata hám Xatirshi, Qashqadaryaniń Kitab hám Shaxrisabz). Jer ústi dúzilisi, tiykarinan bálentlik, taw aldi hám tawlıqlardan quram tapqan. Pás orınlar Kattaqorg’an qalasınan batisraqta hám shetki qubla-batista bar (Karnov shóli). Wálayattiń eń bálent toshkasi 2000-2100 metrge jetedi. Olar Zarafshan hám Nurata sistemalarında, Urgut hám Qushrabat rayonlarıniń eń shetki bólimlerinde qád kótergen. Sonday-aq wálayat orografiyasida Aqtaw, Qaraqshitaw, G’ubdintaw siyaqli taw dizbekleri, Paxtashi rayoniniń ortasında Karnov shóli átirapinda 1000-1100 metr bálentlikler de kózgr taslanadı. Uliwma alg’anda, Samarqand wálayatiniń shig’ıs bóliminde jaylasqan Bulung’ur hám Jomboy, orayindag’ı Samarqand, Taylaq, Aqdarya, Pastdarg’am, Payariq hám de oniń batis bólimindegi Ishtixan, Kattaqorg’an, Paxtashi hám Narpay rayonları, demek region rayonlarıniń kópshiligi tiykarinan tegisliklerden (oazislerden) quralg’an. Bul tegislik qubla-shigistan arqa-batisqa yag’niy bul táriyxiy geografiyalıq regionniń ózine tán, sotsial-ekonomikalıq “joli” esaplang’an Zarafshan daryasi jag’aları boylap qiyalıqqa iye. Qalg’an bólimi anig’ı Urgut, Qushrabat hám Nurabat rayonların taw hám tawaldi, shól aymaqlarına kirgiziw múmkin. Wálayat tábiyiy resurslarg’a bir qansha bay. Qushrabat rayoninda altin (Zarmitan), Nurabat rayoninda Volfram hám molibden )ingishka), Urgut rayoninda mramor, Samarqand hák (hákli) hám basqalar bar. Joqaridag’ılardan tisqari, region ayamg’ında altin (Okbel) Altinqazg’an, bazalt Zarband, granit gurmak, qushrabat kaolin hám alunit, Aqtas, volfram rudaları Yaxton, Urgut, túrli qurilis materiyalları Jom, Bulung’ur, Ishtixanda tabilg’an. Biraq, bul tábiyiy-resurs imkaniyatinan házirshe ele tolıq payadlanilmayatir. Klimati-kontinental, ig’allıq qońsi Nawayi wálayatinan bir az kóp (300-400 mm), Eń kóp jawin Amanqutan átirapinda- 1000mm. Tiykarg’ı darya region sotsial-ekonomikalıq rawajlaniwiniń “og’ı” Zarafshan bolip, ol Samarqandtan sál ótkennen soń ekige, yag’niy Aqdarya hám Qaradaryag’a bólinedi, wálayat shegarasında bolsa (Xatirshi rayoninda) olar jáne qosiladı. Eki darya aralig’ı Miyankól dep ataladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
