Lektsiya 19. Tema. Zarafshan ekonomikalıq rayonı hám quramlıq bólimlerinıń sıpatlamasi Jobası

Lektsiya 19. Tema. Zarafshan ekonomikalıq rayonı hám quramlıq bólimlerinıń sıpatlamasi
Jobası:
1. Zarafshan ekonomikalıq rayonnıń geografiyalıq jaylasqan ornı hám tábiyiy shárayatı
2. Xalkı hám miynet resursları
3. Ekonomikalıq rayonnıń xojalıg’ı
a) awıl xojalıg’ı
b) sanaat tarawları
4. Zarafshan ekonomikalıq rayonnıń administrativlik territorialıq bóliniwi
a) Samarqand wálayati
b) Buxara wálayatı
s) Nawayı wálayatı
5. Qalaları
Bul rayon Buxara, Nawayi hám Samarqand wálayatların birlestirgen. Maydani boyinsha, ol Ózbekstanda tek Tómengi Ámiwdarya ekonomikalıq rayoninan keyinde turadı. Rayonniń maydani 168,1 min.km² bolip, respublika aymag’ıniń 37,4% quraydi. Xalqi 2014-jıli 1-yanvar halatina kóre-6070,0 miń adam yaki mámleketimiz jámi xalqiniń 19,9%. Tap sonday quramda bul rayon ótgen ásirdiń 60-jıllarında da ajratilg’an. Ol keyinshelik “maydalasip” túrlishe kórinisde bolg’an. Misali, Buxara hám Nawayi Qizilqum yaki Buxara-Nawayi ekonomikalıq rayoni dep júritilgen. Házirde VIII klass sabaqlıqlarında (avtori; P. Musaev, J. Musaev) Samarqand wálayati ayriqsha ekonomikalıq rayon sipatinda qaralg’an. Aytip ótiw kerek, biz ajratqan tártipte, yag’niy 3 adminstrativlik-ekonomikalıq rayonlardi birlstiriwshi tiykarg’ı rayon maqaminda respublikamizdiń ayrim ilmiy izertlew institutlarında da bul rayon tilge alinadı. Biraq, ol geografiyalıq jaylasqan ornina qarap “ Oraylıq rayon” dep júritiledi. Pikirimizshe “oray” túsınigi ekonomikalıq rayonlastiriwda, ádette geografiyalıq ornina qarap emes, balki siyasiy funktsiyasına qarap, paytaxt qala bar bolg’an aymaqqa qarag’anda (misali; Rossiya Federatsiyasında Oraylıq ekonomikalıq rayon sol mámlkettiń ortasında jaylaspag’an). Bul ekonomikalıq rayonniń táriyxiy-geografiyalıq tiykari eki negizi, rayon payda etiwshi faktor Zarafshan daryasi esaplanadı. Tuwri, bul gidrografik shaqapsha házirde Buxara wálayatina jetop barmaydi, biraq áyyemgi Buxaraniń mádeniyati hám tárixi áyne oniń tásirinde qáliplesken. Qalaberse, házirgi Buxara-Qarakól oazisi de Zarafshan daryasıniń áyyemgi ag’ımi tiykarinda júzege kelgen. Respublikamizdiń aymaqlıq miynet bólistiriliwinde Zarafshan ekonomikalıq rayoni reńli metallurgiya, mashinasazlıq, ximiya hám neft ximiyasi, jeńil hám aziq-awqat sanaatina, paxta, jún, qarakól terisi jetistiriwge qániygelesken. Sonday-aq oni xalıqaralıq áhmiyetke iye bolg’an, turistik obiekt sipatinda da kóriw múmkin. 2013-jıl juwmaqlarına kóre rayon úlesıne respublikada jaratilg’an jámi ishki ónimniń -17.1, sanaat islep shig’ariwiniń -19.9, awıl-xojalig’ı óniminiń-20,1, investitsiya kóleminiń 30,7 % tuwri kelgen. Biraq, oniń eksport-import háreketi onsha úlken emes; 5,9 hám 14,5%. Rayonniń kúshli tárepleri-oniń paydali qazilmaları hám miynet resursları, salistirmali qolay transport-geografiyalıq orni, kúshsiz tárepleri bolsa, suw qorlarıniń jetispewshiligi, “shóllik” ózgeshelikleri. Xojalig’ı da tolıq aymaqlıq islep shig’ariw kompleksi kórinisınde qáliplespegen.