Lektsiya-15 Mirzasho’l okrugi Jobasi: Mirzasho’l okruginin’ geografiyaliq jaylasqan orni Okrugtin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri

Lektsiya-15
Mirzasho’l okrugi
Jobasi:
1. Mirzasho’l okruginin’ geografiyaliq jaylasqan orni
2. Okrugtin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri
3. Topirag’i, o’simligi ha’m haywanat du’yasi

Mirzasho’l ta’biyiy geografiyaliq okrugi Sirda’ryanin’ orta ag’imi shep saylig’inda jaylasqan. Onin’ quramina Mirzasho’l tegisligi (Sirda’ryanin’ alaplari alap u’sti terrasalari), Tu’rkstan Marg’uzar ha’m Nurata tawlarinin’ arqa janbawirlari ha’mde San’zar alabi kiredi. Okrug aymag’i arqa ha’m arqa –batista ashiq , qubla ha’m qubla –shig’istan tawlar menen oralg’an. Tar Xojent joli arqali Ferg’ana alabi menen tutasqan.

Okrugtin’ jer ju’zi qubla ha’m qubla –shig’istan arqa ha’m arqa –batisqa qaray qiya bolip keledi. En’ pa’s jeri Aydar –jatig’inda, uliwma ba’lentlik 230 m bolsa , en’ ba’lent jeri Tu’rkstan dizbeginde 4000 m ge shekem baradi.
Mirzasho’l tegisligi eki bo’limnen –arqa ha’m arqa –shig’istan ag’ip o’tetug’in Sirda’ryanin’ a’yyemgi alabinan ha’m qubladag’i tawlar eteklerindegi qiya tegisliklerden ibarat. Tu’rkstan, Marg’uzar ha’m Nurata dizbekleri orap turg’an taw aldi qiya tegislikleri tiykarinan allyuvial –prolyuvial shleyflerden ha’m da'ryalar jayilmalarinan quralg’an. Sirda’ryanin’ akkumulyativ qayirlari ha’m terrasalari allyuvial jinislardan payda bolg’an . Kelip shig’iwi ha’m gipsometriyaliq ko’rsetkishlerine ko’re Mirzasho’l okruginda to’mendegi relef tiplari ajiratiladi:
I. Strukturali-erozion relef : pa’s tawlar ha’m qaldiq ba’lentlikler
II. Skulpturali –erozion relef: skulpturali tegislikler
III. Erozion-akkumulyativ relef. Bunda to’mendegi relef tu’rleri ajiratiladi:
1. Taw aldi qiya delvial-prolyuvial tegislikler –taw aldi shleyfleri.
2. Biraz qiya prolyuvial tegislikleri da’rya ha’m saylardin’ jayilmalari.
3. Taw aralig’indag’i jaziq delyuvial- prolyuvial tegislikler.
4. Jayilmalar arasindag’i jaziq delyuvial -prolyuvial tegislikler .
5. Biraz ba’lent tolqin siyaqli prolyuvial tegislikler .
6. Jayilmalardin’ qosiwilinan payda bolg’an jaziq prolyuvial tegisliktin’ shetki bo’limleri
7. Okrug orayliq bo’limindegi jaziq prolyuvial –allyuvail tegislikler .
8. O’zen siyaqli ag’issiz pa’s jerler.
9. Arqa ha’m arqa-shig’istag’i tolqin siyaqli allyuvial tegislikler
10. Ju’zesi biraz tolqin siyaqli to’mengi terrasalar–Sirda’rya alabi ( I-II terrasalar )
IV. Eol-akkmulyativ relef –Qizilqumg’a tutasqan qumli tolqin siyaqli tegislikler .
Mirzasho’ldin’ jaziq tegis bo’limi lyoss siyaqli qumli ha’m qumli jinislar menen qaplang’an. Pa’s jerlerinde biraz shorlang’an gil jatqiziqlari ushiraydi.
Mirzasho’lde Sirda’rya birqansha alap payda qilg’an. Mirzasho’l tegisligi da’ryag’a tik jarliqlar payda etip tu’sedi. Bul jarliqlardin’ ba’lentligi orta esapta 10 m shamasinda ayirim jerlerde 20 m ge shekem baradi.
Мirzasho’l tegisliginde qubladan orap turg’an Тu’rkstan tawlari ju’da’ ba’lent(4000 m ga shekem) bolip, paleozoy qumtaslari, slanestlari ha’m ayirim ha’klerden du’zilgen. Dizbektin’ arqa janbawirin tawlar ha’m saylar ju’da’ bo’leklep jibergen.
Tu’rkstan dizbeginin’ arqa-batistan Мarg’uzar tawlari ajiratip turadi. Ol Sangzar da’ryasina shekem dawam etedi. Мarg’uzardin’ janbawirlari qiya, arqa-shig’is janbawirlarinda ba’lent tegislikler ha’m adirlar bar. Тawdin’ to’besinde jarliqlar bar. Тawdin’ ortasha biyikligi 1500-2000 m. En’ ba’lent toshkasi 2620 m ge jetedi. Мarg’uzar tawlari menen Тu’rkstan dizbegi оrtasindag’i tektonikaliq batiqta Sangzar alabi jaylasqan. Alaptin’ joqarg’i – shigis bo’legi tar, janbawirlari anag’urlim ken’. Ju’zi lyoss, lyoss siyaqli gil menen qaplag’an. Alap batis ta’repke ken’eyip, pa’seyip keledi ha’m ten’iz qa’ddinden ba’lentligi 700-800 m bolg’an tegislik payda etedi.
A’mir Temur da’rwazasinan batisqa Nurata dizbekleri sozilip ketken. Nurata tawlari paleozoy ha’k taslari, qumtaslari, salentslari ha’m metamorfik ha’mde qaldiq jinislardan quralg’an. Nurata relefi anag’urlim quramali, say, alap, shuqirliqlar ha’m jarlar ko’p. Tawlardin’ Мirzasho’l tеgisligine qarag’anda arqa janbawiri tik ha’m taslaqli. Nurata tawinin’ ortasha biyikligi 1000-1500 m. Onin’ en’ ba’lent noqati Tirishilikbasi shin’i – 2169 m.
Okrugtin’ arqa-batis Qizilqum sho’line tutasqan jerleri qumlar menen qaplang’an. Bul jerde qum to’beleri, shor basqan batiqlar bar.
Mirzasho’l klimati kontinental subtropik bolip, qisi suwiq , jazi ju’da’ issi ha’m qurg’aqshil . Mirzasho’lge arqadan suwiq ha’m qurg’aq, batistandan hawa massalari biyma’lel kirip keledi. Jazda bolsa Quyash nuri tik tu’sedi (73⁰ga jetedi). Quyashtin’ jalpi radiatsiyasi 150-155 kkal/sm² ge ten’. Mirzasho’lde hawa temperaturasi jer ju’zinin’ du’ziliwi, arqa ha’m arqa –batisqa ashiq ekenligi, o’zlestirilgen ha’m suwg’arilmaytug’in aymaqlardin’ almasip keliwi suw, suw tarmaqlari ha’m irrigatsiya-melioratsiya sistemalarinin’ bar ekenligi sebepli bir qiyli emes. Hawa jilliq ortasha temperatura Mirzasho’l arqasinda 12,4-12,6⁰ С bolsa, Tu’rkstan taw aldi tegisliklerinde 15,1⁰ С qa shekem baradi. Iyul ayinin’ ortasha temperaturasi da usi bag’darda artip baradi, arqada 26-27⁰ С (Gu’listanda 26,8⁰), qublada 30⁰С, Jizzaqta 28,5⁰С qa ten’. Jaz ju’da’ issi qurg’aq bolip, uzaq dawam etedi. En’ joqari temperatura 44-46⁰С qa shekem, Xavosta 47⁰С qa shekem ko’teriledi. Taw eteklerinde tawlarda temperatura to’menirek boladi. Iyulda hawanin’ ortasha temperatura taw aldi aymaqlarinda 24-26⁰С, joqariraqta bolsa 10-15⁰С boladi. Yanvar ayinin’ temperaturasi -2⁰С dan -4⁰С qa shekem baqlanadi. Gu’listanda suwiqsiz da’wir 206, Paxtaralda 215, Xavosta 218, Jizzaqta 219 ku’nge ten’. Jil dawamindag’i o’simlikler ushin paydali temperatura jiyindisi taw eteklerinde 4300-4750⁰ ti , tegislik jerlerde 4500-5030⁰ ti quraydi. Qista suwiq hawa arqada tabiyiy tosiq bolmag’anlig’i ushin okrug aymag’ina irkinishsiz kirip keledi. Bul hawa Tu’rkstan dizbeginen asip o’tealmay, Mirzasho’lde toplanip qaladi , na’tiyjede qista hawa temperaturasi ju’da’ to’menlep ketedi. Yanvar ayinda hawanin’ ortasha temperaturasi Forish sho’llerinde -1⁰С, Zamin a’tiraplarinda -1-4⁰С, okrugtin’ tegislik bo’liminde -1⁰, -2,5⁰ (Gu’listanda-2⁰С). Biraq ayirim ku’nleri hawa ju’da’ suwip ketip, Shardarа a’tiraplarinda -37⁰, qalga’n aymaqlarinda -28⁰, -35⁰С qa shekem pa’seyiwi mu’mkin. Okrugta teris temperaturalar jiyindisi -107⁰–233⁰. Mirzasho’lde jawin kem, jilina 200-300 mm ge ten’ . Tawlarg’a qaray jawin mug’dari artip baradi. Okrugtin’ en’ arqa –batisinda 200 mm, orayliq bo’liminde ha’m Sirda’rya alabinda 300 mm ge shekem , qubladag’i taw eteklerinde 300 mm den artiq. Nurata tawlarinin’ arqa –batisinda, Marg’uzar taw janbawirlarinda 350-400 mm jetedi. Okrugta jawinnin’ ko’p bo’limi (28-35 %) qis ha’m ba’ha’r aylarina (40 %) tuwra keledi , tawlarda qar ko’p jawadi, onin’ qalin’lig’i 20-30 sm ge , tegisliklerde bolsa 6-15 sm qa ten’.
Mirzasho’l okruginin’ tegislik bo’liminde de , tawlar eteginde de ig’alliq jetispeydi . Tegislik bo’liminde mu’mkin bolg’an puwlaniw mug’dari 1500 mm ge ten’ bolip jilliq jawin mug’darina qarag’anda 5-6 ese ko’p.
Mirzasho’lde anag’urlim samal ku’shli boladi. Arqa –batisinda ko’birek arqadan keletug’in samallar esedi . Shardara boyinda esken samallardin’ 43% i arqa samallarg’a tuwra keledi. Okrugtin’ qubla –shig’isi ushin qisqi ku’shli qubla-shig’is samallar ta’n. Samaldin’ ku’shi ortasha ko’p jilliq esapta Paxtaralda 1,6-2,8 m/sek, Jizzaqta 1,4-3,2 m/sek, Mirzasho’lde 1,3-2,6 m/sek, Xavosta 3,3-3,5 m/sek qa ten’. Mirzasho’l ushin ta’n bolg’an ma’halliy samal Bekabad samali bolip esaplanadi. Ol Ferg’ana alabinan «Xojent da’rwazasi » arqali Mirzasho’l tegisligine qaray esedi . Bekabad samali tiykarinan qista, yag’niy “da’rwaza”dan batista tsiklon , shig’ista antitsiklon bolg’anda ku’shli esedi ha’m samal tezligi 30-40 m/sek qa shekem jetedi. Jazda samaldin’ tezligi 15-20 m/sek tan aspaydi. Mirzasho’lde jazda ju’da’ issi ha’m qurg’aq garemsel samali esedi. Ol eskende hawag’a shan’ ko’teriledi, hawa temperaturasi 40⁰ tan ko’teriledi, topiraq qurg’aydi, eginler ha’m terekler suwg’arilmasa quwrap qaladi. Okrug tawlarina taw-alap samali da ta’n bolip esaplanadi.
Ba’hargi keshki suwiqlar, qista hawa temperaturasi keskin to’menlep ketiwi, ku’shli samallar okrug klimati ushin unamsiz halati esaplanadi.
Mirzasho’l okrugi aymag’inda qubladag’i tawlardan ag’ip tu’setug’in bir qansha say ha’m kishi da’ryashalardi esapqa almga’nda iri suw ag’imi (da’rya) qa’liplespeydi. Sirda’rya okrug ushin tranzit da’rya esaplanadi. Ol okrugtin’ tiykarg’i suw deregi, Mirzasho’ldin’ arqa-shig’is ta’repinen ag’ip o’tedi ha’m arqa–shig’ista okrugtin’ tabiyiy shegarasi esaplanadi. Sirda’rya Ferg’ana alabinin’ Xojent jolinan shig’aberiste ag’imi tez ha’m astanali, qirg’aqlari tik. Tap usi jol aldinda Farxad gidrouzeli tiklengen . Mirzasho’lge suw keltiretug’in kanallar a’ne usi jerden baslanadi.
Sirda’ryanin’ okrug aymag’indag’i qirg’aqlar tik ha’m tiykarinan lyoss jinislardan ibarat. Bul jerde Sirda’ryanin’ ken’ligi 15 km bolg’an alaptan ag’ip o’tedi. Alapta ko’legen qaldiq o’zenler ushiraydi, olardin’ bazilari ko’llerge, batpaqliqqa aylang’an. Sirda’rya suwi okrug aymag’inda may-iyul aylarinda ko’beyetug’in edi, qista bolsa suw muzlaydi. Mirzasho’l jerlerin suwg’ariwda Sirda’ryadan shig’arilg’an uzinlig’i 116 km bolg’an (suw sarpi bas bo’liminde 230 m³/sek ) Mirzasho’l kanali menen , Jan’a jerlerdi suwg’ariw ushin suw beretug’in uzinlig’i 126 km bolg’an Qubla Mirzasho’l kanalinin’ a’hmiyeti u’lken. Qubla Mirzasho’l bas bo’liminde sekundina 300 m³ suw o’tkiziwi mu’mkin.
Okrugtin’ qublasindag’i tawlardan ag’ip keletug’in da’ryalardan en’ irisi ha’m mol suwli Sangzar da’ryasi ha’m Zaminsuw bolip tabiladi. Sangzar da’ryasi Tu’rkstan tawlarinan baslanadi , Jizzaq qalasi jaqininda Marg’uzar tawin aylanip o’tip , Mirzasho’l tegisligine shig’adi. Onin’ uzinlig’i 123 km, basseyinin’ maydani 2580 km². Ol qar-muz suwlarinan toyinadi, sonin’ ushin jazda tolip ag’adi. Bir ayliq en’ ko’p suw sarpi 1950-1961 jillarda 12,2 m³/sek ti, en’ kem suw sarpi 3,7-4,1 m/sek ti , ortashasi 6,1 m³/sek ti qurag’an. Sangzarin’ suwlari Jizzaq oazisin suwg’ariwg’a sariplanadi, ag’in suwlar Taqirsay o’zeni arqali Tuzka’n ko’line quyiladi.
Zaminsuw Tu’rkstan dizbeginin’ ba’lent bo’liminen baslanatug’in Ko’lsuw, Qizilmazar ha’m Qashqasuw qosiliwinan payda boladi. Zaminsuw basseyninin’ maydani 555 km ², ortasha ko’p jilliq suw sarpi 2 m³/sek, suw ko’p jillari 4 m³/sek boladi, kem jillari 1 m³/sek qa tu’sip qaladi . Zaminsuw qar-muz suwlarinan toyinadi, sonin’ ushin ol iyun ayinda en’ mol suwli da’wiri boladi. Da’rya Zamin awili jaqininda tegislikke shig’iwi menen onin’ suwi toliq suwg’ariwg’a sarp boladi.
Okrugta ba’rqulla ag’in suwlardan tisqari qar-jawin suwlarinan toyinatug’ain waqtinsha ag’in suwlar –saylar da ko’p. Olardin’ suw sarpi 0,02 den 0,60 m³/sek ke shekem o’zgerip turadi. Alimlarindin’ esaplawlarina ko’re, Tu’rkstan dizbeginin’ arqa janbawirinan Mirzasho’l tegisligine ag’ip tu’setug’in jilliq ja’mi ag’is mug’dari 20,74 m³/sek qa ten’.
Okrug aymag’inda Sirda’ryanin’ shep saylig’inda ag’in suwlar, jer ju’zine ag’ip shiqqan grunt suwlari ha’m tasqin suwlari menen toyinatug’in ko’ller, batpaqliqlar bar. Ko’l suwlarinan minerallasg’anliq da’rejesi 0,5 g/l den 10 g/l ge shekem, suwlari sulfatli ha’m gidrokarvanat sulfatli quramg’a iye . Okrugtаg’i ayirim ko’ller, ma’selen, Jetisay pa’sligindegi ko’ller aqaba suwlardi, shor juwilg’andag’i artiqsha suwlardi taslaw esabinan payda bolg’an. Olardin’ suwlari ku’shli minerallasg’an bolip (10 g/l), sulfat-magniyli quramg’a iye.
Okrugta bir qansha jasalma ko’ller de bar. Jizzaq qalasinan 7 km qubla –shig’ista , taw aldi prolyuvial tegislik siyimlig’i 83 mln m³ bolg’an Jizzaq suw saqlag’ishi qurilg’an. Ol Zarafshan Eski Tuyatortar kanali arqali alip kelingen suw ha’m Ravotsay suwlari esabina toltiradi. Suw saqlag’ishi usi a’tiraptag’i jerlerdin’ suw ta’miynatin jaqsilaydi ha’m 5 min’ gektar jan’a jerdi suwg’ariwg’a imkan beredi.
Okrugtin’ arqasinda Orta Aziyadag’i en’ u’lken suw saqlag’ishlarinan biri bolip esaplang’an, suw siyimlig’i 5,7 mlrd m³ bolg’an Shardara suw saqlag’ishi qurilg’an. Ol Mirzasho’ldin’ arqasin , Sirda’ryanin’ Qizilqumdаg’i allyuvial tegisliklerin (Shardara sho’lin) ha’m 4 mln ga jaylawdi suw menen tamiyinleydi.
Mirzasho’lden shiqqan kollekotlar (iri zavorlar ) aqaba suwlardi ha’m Shardaradag’i artiqsha suwlardi (asirese qis aylarinda) Arnasay saylig’ina ag’iziwi a’qibetinde bul jerde ju’da u’lken ko’l payda boldi. Bul Aydar-Arnasay ko’ller sistemasi tiykarinan 1969-jilda Shardara suw saqlag’ishinan 21 kub km suwdi ag’iziw a’qibetinde qa’liplesken ha’m onin’ maydani 2175 km ² ga jetken . Aydar ko’lge 1993- jildan baslap ha’r jili ja’ne Sha’rdaradan artiqsha suwdi ag’iziw baslandi. A’qibetinde 1993-2001 jillarda suw qa’ddi 7,57 m ge ko’terildi. Ha’zirgi waqitta ko’lge Sirda’ryadag’i artiqsha suwlardin’ ag’iziliwi a’qibetinde onin’ maydani 26 min’ km ² tan da artip ketti .
Mirzasho’l tegisliginde suwi shor Tuzkan ko’li jaylasqan. Onin’ suwinan, balshig’inan tu’rli keselliklerdi emlewde paydalaniladi.
Mirzasho’l okruginda jer asti suwlari tu’rli teren’likte jaylasqan, sho’rlig’i da ha’r qiyli. Olar jawinlar, da’ryalar ,kanallar , salma suwlarinin’ jerge sin’iwinen payda boladi ha’m taw aldi tegisliklerinen , Sirda’rya o’zeni ta’repten ag’ip keledi. Jer asti suwlarinin’ toyiniwinda suwg’arilatug’in maydanlardan ( 38 %) ha’m kanallardan sizilg’an suwlardin’ (38 %) u’lesi u’lken (jilina 1,9 mlrd m³). Jer ju’zine jaqin jaylasqan shor grunt suwlarinin’ bir bo’limi (jer asti suwi sarpi balansinda 45,2 m/sek ya’ki 71 %)puwlanip, topiraqtin’ shorlaniwina sebep boladi. Okrugtin’ tegislik bo’limi jer ju’zi tegis bolg’aninan grunt suwlari jaqsi aqpaydi, qa’ddi ko’teriledi. Suw qa’ddinin’ ko’teriliwinde grunt suwi zapasinin’ jilina ortasha 16,6 m/sek qa ko’beyip atig’anida u’lken ta’sir ko’rsetpekte. Jan’a o’zlestirilgen jerlerde grunt suwinin’ qa’ddi ha’r jili 1-2 m ge ko’terilip bariwi topiraqtin’ shorlaniwina ja’rdem beredi. Shardara suw saqlag’ishinin’ quriliwi Qizilqumg’a , Sirda’rya alabina qaray grunt suwi ag’isin kemeytiredi. Arnasay batig’inin’ toltiriliwi da ol ta’repke qaray grunt suwi ag’imin a’stelestiredi. Bulardin’ barlig’i okrugta grunt suwi qa’ddinin’ ko’teriliwin ja’nede tezlestiredi . Ha’zirgi waqitta Mirzasho’lde grunt suwlari tiykarinan 1-10 m teren’likte jaylasqan, shorlang’anliq da’rejesi ha’r qiyli 1 g/l den 20 g/l ge shekem baradi.
Mirzasho’l okruginin’ sho’l zonasina kiriwshi tegislik bo’liminde ten’iz qa’ddinen 450 m ba’lentlikke shekem ashiq tu’sli boz topiraqlar , onnan joqarida bolsa a’piwayi boz topiraqlar tarqalg’an . Egin egiletug’in jerlerde topiraqqa islew beriw , to’gin ha’m suwg’ariw na’tiyjesinde ma’deniy boz topiraqlar ju’zege kelgen. Okrugta zonal ha’m ma’deniy topiraqlardan tisqari grunt suwlari jer betine jaqin jerlerde Sirda’ryanin’ qayirlari ha’m terrasalarinda gidromorf topiraqlar tarqalg’an . Bular qayir-allyuvial, otlaq-allyuvial, batpaq-otlaq, batpaq, boz-otlaq topiaqlar ha’m shor jerler (Shuruzak ha’m Sardoba batiqlarinda). Bul topiraqlarda shirindi mug’dari az boladi.
Qubladag’i taw eteklerinde a’piwayi boz ha’m toq tu’sli boz topiraqlar 2000 m den ba’lentte qon’ir ren’li topiraqlar tarqalg’an.
Mirzasho’l okruginin’ arqa-batisindag’i qumlar arasindag’i pa’sliklerde taqirlar ko’plegen orinlardi iyeleydi.
Ashiq tu’sli boz topiraqlar konus siyaqli jayilmalardin’ shetki bo’limlerinde, Mirzasho’l tegisliginin’ ortalarinda, Qizilqumg’a shegaralas jerlerde, Bayawut erosion massivinin’ shig’is bo’liminde, Jetisay batig’inin’ qubla janbawirinda, taw aldi shleyflerinde tarqalg’an. Bul topiraq tipi shirindige bay emes, onin’ shimli qatlaminda gumus 2,17 % ge shekem baradi ha’m pa’ske qaray keskin kemeyedi. Bul topiraqtin’ ja’ne bir qa’siyeti onin’ quraminda karbanatlardin’ ko’p ekenligi. Topiraqtin’ joqarg’i qatlamlarinda karbanatlar 6-7 % ti quraydi , pa’s jerlerinde bolsa эса 10-11 % ge shekem baradi. Bul topiraq tipinde ja’ne gipsli gorizont bolip , ol 34-35 sm teren’likte jatadi ha’m topiraq quraminda gips 1-2 % ti quraydi ,o’zen siyaqli batiq jerlerde bolsa gips 20 % ge shekem jetedi. Ko’binshe gips topiraq kesiminin’ orta bo’liminde 55-75 sm ha’m 80-115 sm teren’likte de ushirap , topiraq quraminin’ 45 % in quraydi. Okrugta shorlanbag’an ashiq tu’sli boz topiraqlar menen birge tu’rli da’rejede shorlang’anina shekem bar. Olarda duz ha’r qiyli terenlikte jatadi.
Okrugta ashiq tu’sli boz topiraqlar tarqalg’an maydanlardin’ ko’pshilik bo’liminde suwg’arilip diyqanshiliq qilinadi. Suwg’arilatug’in topiraqlarda gumusli gorizont birqansha qalin’ , 1 ga jerdegi gumus zapasi 80 t lekin bul topiraqlar turaqli da’rejede shorlanga’n.
A’piwayi boz topiraqlar Tu’rkstan ha’m Nurata taw aldi shleyflerinde, da’rya ha’m saylar jayilmalarinin’ joqari bo’liminde ken’ tarqalg’an. Bul topiraq tipinde gumus 0-3 sm bolg’an joqari qatlaminda 3-4 %, 0-10 sm de 1,5-2,5 %, 30 sm de bolsa 1 % ti quraydi . Bul topiraqlar joqari karbanatli – 4 % - 9,5 % ge shekem baradi. Nasoslar ja’rdeminde suw shig’arip bul topiraqlarda joqari o’nim aliw mu’mkin.
Okrugtin’ tegislik bo’liminde o’zlestirilmegen jerlerine sho’l o’simlikleri ta’n . Bular efemer ha’m qumda o’setug’in tu’rli –qiyli otlardan ibarat. Issi ha’m qurg’aqshiliqqa shidamli shuwaq , kavil, sora , julg’in , jang’aq , shor jerlerde keyrek, tatir , buirgun, shorajiriq, julg’in siyaqli o’simlikler o’sedi. Qubladag’i tawlardin’ janbawirlarinda piste , badam, zirk ha’m basqa putalar ushiraydi.
Tu’rkstan dizbeginin’ arqa janbawirinda 1800-3000 m ba’lentliklerde arshalar bar , onnan ba’lentte qon’irbas, ren’ ha’m basqa otlar o’siwshi subalp otlaqlari tarqalg’an.
Okrugtin’ haywanat du’nyasi da ha’r-qiyli. Sirda’rya qayirlarindag’i tog’aylarda shoshqa, toga’y pishigi, qasqir, quslardan u’yrek, g’az ha’m qirg’awillar ushiraydi .
Sho’l bo’liminde kemiriwshilerden qosayaq, balpaqtishqan qumtishqani, qoyan, jirqishlardan qasqir , tu’lki, sonday-aq, porsiq, su’yrelip ju’riwshilerden tasbaqa, kesirtke ha’m jilanlar , ja’nliklerden shayan, falangalar bar. Okrugtin’ arqa –batisinda jeyran ushiraydi. Sirda’rya boylarinda andatra ko’beygen, qubladag’i tawlarda kemiriwshi ha’m su’yrelip ju’riwshilerden tisqari iri haywanlardan kiyik , taqa , alqar , jirtqishlardan qasqir ha’m tu’lkiler , sonday-aq qaplan, shag’alar ushiraydi. Tu’rkstan taw dizbeginde ayiw ha’m shoshqa da bar. Quslardan keklik, bu’rgit, lashin, qirg’iy ha’m kalxatlar ko’p.
1926 –jilda Tu’rkstan taw dizbeginin’ arqa janbawirinda Guralash qorg’ani a’tirapinda Guralash ha’m Ko’lsay alabinda Guralash qoriqxanasi qurig’an. Bul qoriqxana 1960-jilda Zamin taw-tog’ay qoriqxanasi ati menen qayta du’zilgen. Ol 1800-3500 m uliwma ba’lentlikte jaylasqan. Ba’lent taw dalalari, subalp ha’m alp otlaqlari , arshazarlari menen belgili . Maydani 16500 gektar. Qoriqxanada taw landshafti ha’m ol jerdegi arshazarlar, haywanlardan taw eshkisi, taw qoyi, aq tirnaqli ayiw, taw tekesi siyaqli haywanlar qorg’aladi . Qoriqxanada ja’mi 700 tu’rli o’simlik , 40 tu’rden artiq haywan ha’m 160 tu’r quslar jasaydi.
Rekreatsiya maqsetinde Zamin rayoni aymag’inda 31503 ga maydani 1977–jilda Zamin xaliq bag’i du’zildi. Ol Zamin qoriqxanasi janinda du’zilip ol menen birgelikte ta’biyatti qoriqxana qiliw kompleksin payda qilg’an.
Okrug ta’biyatinin’ ishki qarama- qarsiliqlar tiykarinda onin’ aymag’inda 3 tabiyiy geografiyaliq rayon ajiratilg’an.
Bular :
1. Forish ta’biyiy geografiyaliq–rayoni –Nurata dizbeginin’ arqa janbawiri ha’m og’an tutasqan taw aldi prolyuvial tegisliklerdi o’z ishine aladi. Aymag’inda 4 lanshaft ajiratig’an.
2. Zamin ta’biyiy geografiyaliq rayoni –Marg’uzar tawinin’ arqa janbawirin ha’m og’an tutas prolyuvial tegisliklerdi o’z ishine aladi. Rayonda ajiratilg’an ba’lentlik poyaslarinin’ ha’r biri o’zine ta’n landshaft payda qilg’an.
3. Mirzasho’l ta’biyiy geografiyaliq rayoni –Sirda’ryanin’ shep saylig’inda jaylasqan Mirzasho’l tegisligin o’z ishine aladi . Ol Sirda’ryanin’ alabi I-III terrasalarina tuwri keledi. Rayon aymag’inda 6 avtomorf ha’m gidromorf landshaft tu’rleri ajiratilg’an.
Tayanish so’z ha’m tu’sinikler: Prolyuvial, avtomorf, gidromorf landshaft, okrug, rekreatsiya, rayon, terrasa, allyuvial, gipsometriyaliq, delyuvial, eroziya, relef, lyoss, paleozozy, tsiklon, da’rya, kanal, gorizont.