Leksiya 11 Sho’lkemlestirilgen balalar ja’maatinda uash jumisinin’ gigienik ta’repleri. Mektep shipakeri jumisinin’ tiykarg’i bo’limleri. Sanitar-gigienik jumislarinin’ mazmuni

Balalar keselleniwinde faktorlar «u’lesi» ulkenleri, % (Sidorenko G.I,Kutepov e.N.1997)

Korsetkish	Jas grupplari, jillar	Omillar				Summa
		social	Turmis ta’rizi	bio-logik	antro-pogen
Jas	0-10 1 ke shekem 1-4 7-10	24,4 25,4 33,7 14,0	6,6 2,8 5,8 10,8	21,2 35,4 25,0 17,4	29,0 26,5 26,0 33,9		81,2 90,1 90,5 76,1
Nawqas balalar sani	0-10	37,1	4,3	28,0	17,1		86,5
Dem aliw ag’zalari kesellikler xalatlari sani	0-10	33,5	2,8	20,4	26,1		82,8
Allergik kesellikler xalati sani	0-10	7,9	8,2	19,3	45,2		80,6
Dem aliw agzalari xronik kesellikler xalatlari sani	0-10	11,9	13,4	36,1	27,0		88,4

Balalar keselleniuine ayrim sebeplerdin tasiri balalar keselliklerin xarakterleushi korsetkishlerge baylanisli tarizde sezilerlei darejede park kiladi.Eger kesel balalar sani tarepten sotsialliq xam biologik faktorlar menen aniklanatugin bolsa, kesellik xalatlarinin sani sotsialliq xam antropotexnogen faktorlar menen aniklanadi. Bul omillerdin roli keselliklerdin turlishe xarakterinde (otkir, surunkali, allergik) sezilerli darejede variatsiyalanadi.Allergik keselliktin rauajlaniuina antropogen faktorlar xam turmis tarizi en kop tasir korsetedi.

Sotsialliq gruppani payda etiushi ayrim tasirlerdi uliumaliq baxalayda olardin roli turli jas gruppalarda turlishe kelgeni este tutu kerek.


Jaska baylanisli xalda, balalarda kesellikler rauajlaniwg’a

Sotsialliq faktorlarnin tasiri, %

Jas, jillar	SHanarak xarakteri, ata-ananin magliumati	Uy sharayatlari, daramat	Mektepke shekem balalar orinlarina katnasi	Uyde xayuanlar xam shegiudin barligi	Uliuma korsetkish
1 gacha 1-4 7-10 0-10	23,5 14,9 5,4 13,8	1,2 PD 7,9 6,9	1,9 8,2 0,7 3,7	2,8 5,8 10,8 6,6	29,4 39,5 24,8 31,0

1 jaska shekem bolgan balalarda sotsialliq faktorlar ishinde shanarak xarakteri xam ata-ananin magliumati sheshiushi axmiyetke iye,1-4 jasta bul faktorlarnin axamiyeti kemiyedi, birak elede jeterli darejede axmiyetliginshe kaladi.Birak bul uy sharayatlari xam щanarak daramati, uyde xayuanlardin bagiliui xam agayinlerdin roli artadi.

Balanin mektepke shekem bolgan talim orinlarina (MTM) katnasi siyakli omil xam muximdir. OLl 1-4 jastagi jas gruppada en kop axmiyetke iye.

7-10 jasta uy sharayatlari, daramat, uyde xayuanlardin bagiliui xam agayinlerdin shegiui en ulken roldi oynaydi.

Keselleniuge en ulken tasir korsetiushi biologik sebepler ishinde balalardin xamme jas gruppalarda en tiykargisi bolip eki kat dauirinde ananin keselleniui xamde eki kat xam tolgak keshkendegi belgiler esaplanadi.

Tomen effektlar rauajlaniuda atiraptin faktorlari axmiyeti uyrenilip atirgan kontingent jasina, kesellik xam kesellik nozologik turi xarakteri, sonday-ak, ata-analardin kaysi kasipke baylanisligi belgili darejede baylanisli boladi.Xar birj as ushin ol yaki bul faktorlarnin ustin bliui xarakteridir. Turli jas gruppalarda tap sol belgiler, tap sol darejeler xam jadalliklar keselleniu rauajlaniwg’a turlishe tasir korsetedi. Bul kauipli faktorlar rolin baxalauda differensial jandasiu xamde profilaktik xam salamatlastirishi shara-ilajlar rejelestiriu xam amelge asiriu kerekligin belgilep beredi.

Jasqa baylanisli halda, balalarda kesellikler rawajlaniwg’a

Biologik faktorlarnin’ ta’siri.

Jas, jillar	Ata –ananin’jasi, hamledarliq tartip nomeri	Ananin’ hamledarliq waqtinda kesellileri	Ha’mledarliq ha’m tuwiw asoratlari	Balani ko’kiek menen awqatlandiriw	Uliwma ko’rsetkish
1 geshe	4,7	14,2	14,8	1,7	35,4
1-4	1,8	4,1	14,5	4,6	25,0
7-10	2,2	3,9	8,3	3,0	17,4
0-10	2,8	6,8	8,4	3,2	21,2

Balalar salamatliq jagdayina ta’sir qiliwshi social – gegienik faktorlar.

Unamli faktorlar (salamatlastiriwshi)	Keri faktorlar (Qatar faktorlar )
Atirap ortaliqtin’ gegienik normalarg’a tuwri keliwi Optimal hareket tartibi Shinqtiriw Balanislastirilg’an awqatlaniw Sutkaliq tartib Sag’lam turmis tarizi	Atrap ortaliq ha’m o’mir faoliyati sharayatlarina bolg’an gigienik talablarnin’ buziliw jeterli bolmag’an yaki artiqsha hareket aktivligi Ku’n ta’rtibi ha’m oqiw-tarbiyaliq protsesstin’ buziliwi Awqatlaniwdi tashkillastiriw kemsjilikler Gigienik ko`nikpeler ha’m sag’lam turmis tarizinin’ joqlig’i Semiya ha’m jamoodag’I qolaysiz psixo­logik klimat (sharayati)

Balaliq ha’m o’spirlik jasindag’i kesellerdi ren’ler boyinsha bo’listiriw (2.17 keste) soni ko’rsetedi mu’rajjat qiliw boyinsha I o`rindi dem aliw ag’zalari kesellikleri iyelegen eken.

2.17 keste.

Tu’rli jas toparlarida keselliklerdin’ keselliklerdin’ ren’li bo’listiriliw (murajat qiliwlari boyinsha) [L.F.Berejkov,I.D.Dubinskaya boyinsha,1979]

Ren’ orni	Jas toparlari, jillar
	1-6	7-10	11-14	15-17
I	Dem aliw ag’zalari kesalliklari	Dem aliw ag’zalari keselliklari	Dem aliw ag’zalari kesalliklari	Dem aliw ag’zalari keselliklari
II	Jug’imli kesellikler	Jug’imli kesellikler	Jarahat ha’m za’harlandiriw	Jarahat ha’m za’harlandiriw
III	Allergik kesellikler	As sin’iriw ag’zalari kesellikler	Nerv dizimi ha’m sezgi ag’zalar kesellikeri	Nerv dizimi ha’m sezgi ag’zalar kesellikeri
IV	As sin’iriw ag’zalari kesellikler	Jarahat ha’m za’harlandiriw	Teri ha’m teri asti kletchatkasi kesalliklari	Ruwxiy buziliwlar
V	Jaraqat ha’m za’harlandiriw	Nerv dizimi ha’m sezgi ag’zalar kesellikeri	As sin’iriw ag’zalari kesellikler	Jug’imli kesellikler

Mektepke shekem balalarda nafaqat infekcion, balki allergik kesellikler, sonin’day, as sin’iriw ag’zalari kesellileri ha’m ken’ tarqalg’an.

Jas o’tken sayin keselleniw strukturasinin’ sezilerli darejede o’zgertiriw gu’zetiledi:

• 
  II- orindi baxtsiz jagdaylar, zaharleniwler, travmalar iyeleydi;
  
• 
  III- orindi as- siniriw ag`zalari ham seziw ag`zalari kesellikleri iyeleydi.
  

Biraq soni biliw mumkin, keselleniw strukturasi hamme balalar ham o`spirimler birlespelerinde bir turli emes, sebebi ol turli faktorlar, jil mawsimlerine de baylanisli boladi.
Mektepte oqiw baslang’an 6-7 jasar balalr da’slep sharayatqa u’yreniwge qiynaladi. Sebebi , olar ushin biyatanis bolg’an jan’a balalar ham u’lkenler , ku’n ta’rtibine, oqitiwshilardin’ talaplarina , sabaqlardin’ ko’birek bo’limlerinen otiriw za’ru’rliklerine a’ste –aqirin u’yrenip ,beyimlesip baradi .

I – klass oqiwshisi ele jaziwg’a qiynaladi. Jaziw protsesinde qol panjesindegi mayda qurit ta’rizli bulshiq etler zor keledi , sebebi- 6-7 jasra bul bulshiq etler jaqsi rawajlanbag’an boladi. Jaziw waqtinda dapter qiysiq qoyilsa yamasa oqiwshi qiysiq otirsa, bel muskulleri tez sharshap qaladi jaziwdi suliw jaza almaydi.Barmaqlar qa’lemnin’ ushinan 4-5 sm joqariwi kerek . qa’lemini’ tiykari 3 barmaq penen qatti bo’liminen , a’ste uslansa , qol bulshiq etleri sharshap qalmaydi. Jaziw waqtinda da’pter menen ko’z arasinda araliq 35-40 sm boliwi kerek.

Jaziw ushin tiykarinan qara, jasil siya yamasa pastalar usiniladi. Qizil siya ko’zdin seziwshi nervlerin ku’shli ta’sirlewi na’tiyjesinde tez sharshawg’a sebep boladi.

Bir az jazg’annan son’ ko’z , qol , bel bulshiq etleri , a’sirese kishi jastag’I oqiwshilarda tezirek sharshaydi. Sonin’ ushin 6-7 jasar bala 5 min qa shekem , 7-10 jasta 10 min qa shekem , 10-12 jasta 15 min qa shekem , 12-15 jasta 20 min qa shekem , 15- 18 jasta 25-30 min qa shekem jaziliwi kerek.

Bular su’wret saliwg’a da tiyisli.Kozge jaqin tutip oqiw sebepli kozdegi akkomodaciya muskulleri hamde hareketlendiriwshi muskuller sharshaydi.

Oqiw waqtinda kitap penen ko’z arasindag’I araliq 30 sm boliwi kerek. 20-30 min oqiwdan son’ 1-2 min ta’nepis qilip , uzaq-uzaqqa , jasil tereklerge tigilip qaralsa , ko’z basimi pa’seyip , ko’z dem aladi.

Jatip oqiw ko’zdi tez sharshatadi . avtobus , mashina , poezd , metro ha’m tramvayda oqiwg’anda transporttin’ silkiniwi sebepli oqilip atirg’an zat qiymildap turadi , bunin’ na’tiyjesinde ha’ripler qiymildap ko’zdi sharshatadi.

Awqatlanip atirg’anda oqiw ziyanli , sebebi , diqqat oray awqatqa aratilg’an boladi, oqiw natiyjesinde koriw orayi qozgalip, awqatlaniw orayinin’ qozgaliwin indukciya joli menen paseytiriledi ham ishtey buziliwina sebep boladi.

Oqiw waqtinda jasalma jaqtiliq jeterli boliwi kerek , yag’niy 150 lyukstan kem bolmawi , oqilip atirg’an zatqa tuwri quyiliwi , oqiw ha’m jasta gigienik talaplarg’a a’mel qiliw u’lken a’himiyetke iye .otkiziletugin fizkultura diqqatlardi jumis qabilyetin asiriwga jardem beredi.

I – klasslar maslasiwi ushin sabaqlarg’a birinshi yarim jillarda sabaqlar mu’ddetin kemeyttiriw kerek. 6-7 jasar balalardin’ funktsiyional imkaniyatlarg’a qarap , oqiw jillarinin’ ekinshi yariminda sabaqlar mu’ddetini as’te-aqirin asirip bariw kerek.

Sentyabr oktyabr aylarinda 30 minutli 3 sabaq sabaqtan 35 minut 4 sabaq otiledi.

7 –jasqa tolmastan turip oqiwg’a kirgen balalarda maslasiw qiyin o’tedi. Mektepke aktivligi ta’repten jetilgen bolmag’anlarini’ sani 7 jasar balalar arasinda tu’rli avtorlardin’ mag’liwmatina qarag’inda 0 den 15,7% ge shekem , 6 jasar balalrda 6,7% ten 51% ke shekemge jetedi.

Sonin’ ushin I –klass oqiwshilardin’ ku’ni uzaytirilg’an gruppag’a alip , bul gruppada ku’ndizi 1-1,5 saat ashiq hawada uyiqlawin ta’minlew maqsetke muwapiqtir.

Ha’r qanday is qilg’anda ta’biyiy , adam sharshydi . Biraq ju’da’ sharshap qaliwina islep jaramaydi , sebebi adam qatti sharshag’aninda dem alsa sharshawi jaziladi.

Biraq ju’da’ sharshaw qalg’ansha islew jaramaydi , sebebi adam qatti sharshag’anda dem alsa sharshawi jaziladi. Sharshaw fiziologik ha’diyse , ha’dden tisari sharshaw , tolig’iw , organism ushin biyparwa bolmaydi. Sol sebeoli bala qandayda bir kesellikke ushirap qaliwi mu’mkin.

Yaqshi , sharshaw ne menen ko’rinedi ?

Birinshi na’wbette iskerilik to’menleniwi , keypiyattin’ to’menlewi , biyparwaliq ha’m basqada.

Qatti sharshaw na’tiyjesinde baladag’I do’retiwshilik so’nedi , oqip atirg’an na’rseni jaqsi tu’sinbeydi.

Mudami sharshap ju’riw nerv iskeriligin izden shig’aradi , nerv sistemasin haldan taydiradi.

N.I.Krasnogorodstin’ balalar nerv sistemeasin I.P.Pavlov usilina qarap klasslanatug’in eken , nerv protsesinin’ ku’shi , bas miy qabig’I menen onnan to’mende jaylasqan bo’limlerinin’ dinamik o’z-ara ta’siri , usinday , birinshi ha’m ekinshi signal sistemalari ortasindag’I o’z-ara baylaniwi 4 gruppag’a ajratadi :

- normada qozg’aliwshan’ , ku’shli , ten’ salmaqlasqan sangvinik tu’rde ;

- normada qozg’aliwshan’ , ku’shli , az ten’ salmaqlasqan flegmatik tu’rde :

- ku’shli , artiqsha qozg’aliwshan’ , jansaraq xolerik tu’rde :

- ku’shsiz , pa’s qozg’aliwshan’ tu’r melanxolik tu’r .Adamnin’ qansha kop yamasa kem sharshawi jumis qabilyetinin’ ozine kelip, joqari da’rejege jetiwi ham nerv sistemasinin’ tu’rine baylanisli boladi.

Sociol jag’daylar ta’sirinde nerv sistemasi tu’rleri o’zgeriwi mu’mkin.

Is ku’ni waqtinda miynet qa’biletinin’ qanday o’zgerip bariwin tekseriw to’mendegi da’wirlerdi ajiratiwg’a boladi :

Iske kirisiw da’wiri .

Bul da’wir sanaqli min.da , bir neshe saatlarg’a dawam etedi . Ol is qa’biletinin’ a’ste-aqirin artip bariwi , tuwri a’meldi qidirip ko’riw sebepli is is o’nimlerin o’zgertirip turiwi menen xarakterli . Bul da’wirde barliq a’mellerdi organizm joqari darejedegi jumis qabilyeti jag’dayina o’tetugin qilip qollaniw zazur.

Joqari da’rejedegi is qa’bileti da’wiri menen.

Bul da’wirinin’ aqirina barip adam o’zinin’ sharshawinin’ seze baslaydi , biraq , qa’biletti tola saqlanadi. Bul da’wirinde is qa’bileti pa’seymeydi .

Is qa’biletini’ a’ste-aqirin kemeyiwi da’wirinde adam barg’an sayin ko’p sharshaydi , bul is qa’biletini pa’seyip ketedi, sharshaw ku’sheyip , isti orinlawda qatnasatug’in tu’rli sistema ha’m ag’zalardin’ iskeriligi o’zgeredi.
Is qa’bileti zor berip pa’seyetug’in da’wir.

Bunda sharshawliq tez ku’sheyip , miynet o’nimdarlig’i pa’seyedi.

O’nimdarliq pa’seyiwi ha’m is klassinin’ jamanlasiwi istin’ toqtatiw yaki basqa iskeriligine o’tiwine sharlawshi belgiler esaplanadi.

Bunda bir tu’rdegi iskeriliktin’ basqa tu’rdegisi menen almastiriw ha’m jaqsi dem aliw miyzani bolip xizmet etedi . Aqiliy miynetten son’ o’tkizilgen haraketli oyin ha’m jen’il shinig’iwlar balanin; is qa’biletin tikleydi . Ha’r qanday hawa-rayi sharayatinda da ta’nepisler ashiq hawada o’tkeriliwi kerek. Bul , birinshiden oqiwshilardin’ ashiq hawada boliw waqtinda uzaytirilsa , ekinshiden olardin’ is-ha’reketlerine bolg’an ta’biyiy fiziologik mu’ta’jiliklerin qandiriw ushin xizmet qiladi.

Belgili, aqiliy iskeriliktin’ ju’da’ o’nimli bo’limin ta’minlep beriwden birinshi sha’rt iske a’ste-aqirin kirisiw easplanadi. Ayirim shinig’iwlardi o’tkiziw protsesi g’ana emes , ba’lki unamli oqiw kestesin du’ziwde de u’lken a’himiyetke iye.

Keyingi za’ru’r sha’rt isti bir tempte alip bariwidir. Bir qa’lipte islengende aqiliy miynet o’nimdarlig’I joqari boladi.

Sonnan son’ , oqiw shinig’iwlarinin’ gigienik noqattan qadag’alawdi sho’lkemlestiriw tiykarg’I protsesler to’mendegiden ibarat:

• 
  Aqiliy ha’m fizik miynet o’z qa’siyetike ko’re oqiwshinin’ jasi ha’m imkaniyatlarina mas keliwi kerek ;
  
• 
  Oqiw ku’ni , ha’ptesi , jili dawaminda oqiwshilar isqa’biletinin’ joqari da’rejede boliwin ta’minlew za’ru’r ;
  
• 
  Oqiwshilardin’ uyiqlawi , dem aliwi , ashiq hawada boliwi , erkin ha’reket qiliwi ushin jeterli waqit boliwi za’ru’r;
  

A’ne usi protseslerge a’mel qilip barilg’anda mektep shinig’iwlari oqiwshilardin’ mektep shinig’iwlari ha’r ta’repleme ba’rkamal bolip rawajlaniwg’a ja’rdem beredi ha’m na’tiyjede shinig’iwlar salamatlastiriwshi a’himiyetke iye .

Kishi jasta is qa’bileti sabaqlar menen oqiw mu’detlerinin’ jasi , imkaniyatlarina mas keletug’in boliwi kerek. Kishi jasta is qabiletinin’ sabaqlar baslang’an waqtinda esaplang’anda 1,5 saatlardan son’ , orta ha’m u’lken mektep jasinda bolsa 2-3 saattan son’ pa’seye baslaydi , a’sirese , 6- sabaqqa kelip keskin pa’seyip ketedi .

Usi mu’na’sebet penen sabaqtin’ qansha dawam etiwi oqiq protsesinin’gigienik ta’repten sho’lkemlestirilgenligi u’lken a’himiyetke iye.

Dunya ju’zlik standart boyinsha 45 min liq sabaq mu’ddeti en’ qolay mu’ddet dep esaplang’an eger sabaq duris sho’lkemlestirilgen bolsa ol ja’nede salmaqli jaqsi ta’sir ko’rsetedi. Psixyatorlardin’ pikirinshe , 6-10 jasar bala 20 min a’tiripinda , 10- 12 jasar bala 25 min a’tirapinda oz oy pikirin bir jerge toplap otiriwi mu’mkin . sonliqtanda, sabaqti almasip turatug’in turde sdu’ziw ma’qsetke muwapiq boladi. Bul oqiwshilar is qa’biletin asiradi , sebebi , birinshiden bas miy qabatinin’ ele sharshamag’an jerlerin , jan’a analizatorlardi iske qratadi , ta’sirleniwler sezimin o’zgertedi , ekinshiden bolsa ,bir tu’rdegi iskerilikten basqa bir tu’rdegi iskerillikke o’tilgende iste bir toqtaliw , bazida kishi bir ta’nepisler boladi .

Bazi sabaqlarda bul ta’nepisler uzaqlaw boliwi ha’m fizik dem aliw ko’rinisinde o’tkiziliwi kerek. Mine usinday etip ta’nepislerden son’ , balalrdin’ shinig’iwlarg’a ja’ne arqayin kirisip ketiwleri ko’plegen gu’zetiwlerden bizge ma’lim .

Mektep ta’ilimin gigienik ta’repten du’ziwde sabaqlardin’ sani u’lken a’himiyetke iye . A’meldegi oqiw rejesine ko’re 1-3 klasslarda ku’nine 4 ten , 4- klassta 4-5 ten , 5-9 klasslarda 5-6 dan , 10-11 klasslarda 6 dan sabaq o’tiw ko’zde tutiladi.Talimdi duris sholkemlestiriw ushin ku’n ham hapte dawaminda sabaqlardi bolistiriw, basqasha aytqanda sabaq kestesin tuwri duziw ju’da ulken a’hmiyetke iye.

Soni aytip o’tiw kerek, kop jaziw yamasa kop oylaw menen baylanisli bolgan panlerdi sabaq kestesine izbe iz qoyiw mumkin emes.Sebebi birdey shinigiwlardi izbe iz islew oqiwshilarldi tez sharshatadi.Sonin’ ushin kop oylaw menen baylanisli bolgan pa’nler (matematika, fizika, ximiya) hareketleniw menen baylanisli panlerge (fizikaliq tarbiya, miynet) almastirilip, kobirek jaziw menen baylanisli panler (shet tili, ana tili, suwret) esitiw ham ko’riw menen baylanisli bolgn panler(tariyx, a’debiyat, giogrofiya) ge almastirilip turilsa , oqiwshilarda sharshaw jag’dayinin’ aldi alinadi, olardin’ o’zlestiriw qabilyeti joqari boladi.

Oqiwshilardin’ o’zlestiriwi hapte dawaminda da ozgerip turadi . dem aliw ku’ninen keyin birinshi oqiw ku’ninde oqiwshi organizmi ele iske toliq tayar bolmaydi. Sonin’ ushin qiyin panler ilaji barinsha birinshi oqiw kunine qoyilmawi kerek.2-3 kunleri organizmnin’ jumis qabilyeti en’ joqari da;rejede boladi ham qiyin pa’nler kontrol jumislari sol kunlerge qoyilgani maqul. 4- oqiw kuninen baslap jumis qa’bilyeti to’menlep baradi, biraq oqiwdin’ 6-kuni korsetkishlerdin’ pa’seygeni sezilmeydi.

Miynet ham fizikaliq ta’rbiya sabaqlarin is qabilyeti pa’seygen waqitqa qoyilgan maqul.

Baslangish klasslarda miynet sabag’in 3-sabaqta , 5-7 klassta oqiwshilardin’ ustaxanalarindag’i a’meliy sabaqlardi azang’i oqiwda 3-4 sabaqlarda, tusten keyingilerde 1-2 sabaqlarda o’tkeriwi kerek.

Fizikaliq tarbiya sabag’inan keyin kislorod qabil etiw tinish turilg’an waqittag’idan jetispewshiligi 7 ese artadi. Aqliy miynet talap etiletug’in keyingi sabaqlar o’nimli boliwi ushin oqiwshi organizmin tinishlandiriw ushin kislorod qabil etiwin 4,5 ese kemeytiriw kerek.Bunin’ ushin keminde 15-20 minut waqit kerek biladi.

Sabaqlar ortasindag’i ta’nepisler oqiwshilardin’ dem aliwi ushin berilgen. Dem aliw eki basqishtan ibarat boladi. Pa’seygen is qabilyetti ozine keltiriw ham asl jag’dayin bekkemlewden ibarat. Dem aliw tek birinshi basqish penen sheklenetug’in bolsa ol kewildegidey na’tiyje bermeydi.Organizmge arzimas da’rejede ja’ne bir is kelse adam da’rriw sharshap qaladi. 10-minutliq ta’nepis sabaqtan keyingi sharshawdi basa aladi.2 yamasa 3 sabaqtan keyin ta’nepis 30-minut dawam etiwi kerek.

Oqiw shinig’iwlarin u’yde tayarlawg’a qoyilg’an tiykarg’i gigienik talaplar 1-klassta 30-40-minut , 2-klassta 1 saat, 3-4 klasslarda 1,5 saat, 5-6 klasslarda 2-saat, 7-8 klasslarda 2,5 saat.

Aqiliy qabilyet di’qqat itibar eslew korinisleri oktyabrdan yanvarg’a shekem bir qasha joqari boladi. Yanvar mart aylarina kelip olar aste aqirin pa’seyip may ham jaz aylarinda keskin pa’s boladi.

Ko’nlikpe ha’m bilimin tekseriw usillari:

- Awizeki;

- Jazba;

- Test;

- Situatsion ma’seleler sheshiw

Tema boyinsha beriletug’in sorawlar

1. 
   Salamatliqqa aniqlama berin’?
   
1. 
   Balalar ha’m o’spirimler kontingenti salamatliq jag’dayin xarakterlew ko’rsetkishlerin u’yreniw usillari qanay?
   
2. 
   Salamatliq jag’dayina ta’sir korsetiwshi sirtqi ortaliq faktorlari’ qanday?
   
3. 
   Qaysi hu’jjetler tiykarinda salamatliq halati haqqinda mag’liwmatlar jiynaladi?
   
4. 
   Balalar ha’m o’spirimler salamatliq jag’dayin bahalan’?
   
5. 
   Mektep shipakerinin’ tiykarg’i waziypalari qanday?
   
6. 
   Balalardi salamatliq toparlarina bo’listiriw kriteriyalari qanday?
   
7. 
   Salamatliq gruppalarin qalay aniqlaymiz?
   
8. 
   1-2 salamatliq gruppasina qanday balalar kirgiziledi?
   
9. 
   3-4-5 salamatliq gruppasina qanday balalar kirgiziledi?
   
10. 
    Tez-tez keselleniwshi balalar sanin qalay aniqlaymiz?
    
11. 
    Salamatliq indeksi qalay aniqlanadi?
    
12. 
    Balalardin’ rawajlaniwinda sociyalliq faktorlardin’ a’hmiyeti qanday?
    
13. 
    Salamatliq jag’dayina ta’sir ko’rsetiwshi sirtqi ortaliq faktorldin’ balalardin’ jasina qanday baylanisi bar?
    
14. 
    Balalardin’ keselleniwine en’ ko’p ta’sir etiwshi qanday biologiyaliq faktorlar bar?
    
15. 
    Balalardin’ jasi u’lkeygen sayin keselleniw strukturasi qalay o’zgeredi?