Tema: Eramizg’a shekemgi XI-IX a’sirlerde Greciya

Ja’han tariyxi

Tema: Eramizg’a shekemgi XI-IX a’sirlerde Greciya

Reje
Kirisiw : Eramizg’a shekemgi XI-IX a’sirlerde Greciya

Tiykarg’i mazmun: XI-IX asirlerde Greciyada mamleketlik basqariw
Juwmaqlaw : Greciyada Gomer dawiri ham adebiyati

Áyyemgi Greciya tariyxı áyyemgi Shıǵıs mámleketleri tariyxı menen bir waqıtta hám ol menen óz-ara baylanıslı halda rawajlandi.

Áyyemgi Greciya tariyxı tómendegishe bes dáwir bolıp uyreniledi:
1) egey yamasa Krit-miken dáwiri (eramızǵa shekemgi III-II mıńınchi jıllar ), bul dáwir - urıwlaslıq basqarıw princpısınıń dárz ketiwi, ayırım rayonlarda dáslepki klasliq qul iyelewshilik mámleketleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwı dáwiri bolıp, ol dáriylarning kóship keliwi nátiyjesinde tamam boladı ; 
2) eramızǵa shekemgi XI-IX ásirler degi Greciyada (Gomer dáwiri) - bul dáwir dáriylarning istilolaridan keyin baslanıwshi jámáát munasábetleriniń waqtınshalıq qaytadan dóretiwge keliwi hám de odan keyin áyyemgi múlkshilik forması tiykarında klasıy munasábetlerdiń umumyunon rawajlanıwı dáwiri bolıp tabıladı; 
3) arxaik dáwir (eramızǵa shekemgi vIII-vII ásirler) - bul dáwirde polislar formasındaǵı klasliq jámiyet hám mámlekettiń tashkil tabıw procesi aqırma jetken;
4) klassik dáwir (eramızǵa shekemgi v-Iv ásirler) - áyyemgi polislarda qul iyelewshilik munasábetleriniń eń joqarı 
dárejede rawaj tabıwı ; 
5) ellinizm dáwiri (eramızǵa shekemgi Iv ásirdiń II yarımı - I ásirdiń ortaları ), bul dáwir - Iran mámleketiniń grek-makedon istilosiga dus kelgeninen keyin Jaqın Shıǵıstıń keń jerlerinde qul iyelewshilik jámiyetiniń jáne de rawajlanıwınan ibarat esaplanadi. Bul dáwir ellinizm dúnyasınıń batıs bólegi Rim tárepinen, Arqa bólegi bolsa (Frotga shekem) Parfiya tárepinen jawlap alıw etiliwi menen tamamlanadı.

2. Greciyadagi áyyemgi mámleketlikler 

Áyyemgi Greciya - Bolqon yarım atawı, Egey hám Orta jer teńizlerindegi bir qansha atawlardı óz ishine alǵan mámleket. Eramızǵa shekemgi XII asirde grek dáriy qáwimlerdiń arqadan Bolqon yarım atawınıń qublaına kóshiwi baslanǵan.
Krit 
- Orta jer teńizindegi úlken atawlardan biri. Eramızǵa shekemgi III-II mıń jıllıqlarda Kritda xojalıq rawajlanıp, múlkshilik teńsizlik, qatlamlarǵa bóliniw júz bergen. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı ornında dáslepki qáwim birlespeleri payda bolǵan. Krit eramızǵa shekemgi XvIII-Xv ásirlerde Orta jer teńizi háwizindegi eń kúshli mámleket bolıp aladı. Peloponnesda Miken, Tirinf, Pilos, Orta Grekistonda Orxomen, Fiva hám Afina, Fessaliyada Iolk hám basqalar dáslepki klasıy jámiettiiń úlkenlew orayları bolǵan.Sol mezgilde payda bolǵan Miken tez arada óz dáwirdiń úlkengine dáslepki qul iyelewshilik mámleketi bolıp qalǵan edi.Miken patshalıǵı Eramızǵa shekemgi Xv-XvIII ásirlerde gullep-jasnaǵan. Peloponnesdagi taǵı bir dáslepki áyyemgi mámleket Qubla Grekistonning úlken bólegin iyelegen Pilos penenpatshalıǵı 
bolǵan. Pilos penenpatshalıǵı qul iyelewshilik mámleketi bolıp, jer patsha, ayırım kisiler hám " xalqqa" qarawlı edi. Pilos penenmámleketiniń 
húkimdarı - vanaka - 1800 dán ólshewi muǵdarında, onıń járdemshisi, áskerler komandiri - ravaketa - 600 dán 
ólshewi muǵdarında, basqa lawazımlı shaxslar óz poziciyalarına qaray, kemrek jer uchastkaları alǵan. Eramızǵa 
aldınǵı III mıń jıllıqtıń aqırı hám II mıń jıllıqtıń birinshi yarımında Pilos penenmámleketi gúlleniw tabadı.
Eramızǵa shekemgi XIII-XII ásirlerde dáriy qáwimleri Bolqon yarım atawınıń arqaındaǵı jerlerden qubla tárep jıljıb, Orta hám Qubla Grekistonga bastırıp kirgenler. Dáriy áskerleri Miken, Tirinf, Pilos, Krit mámleketlerin tar-mor etkenler.
3. Gomer hám arxaik dáwirlerde Grekiston Gomer dástanlarınıń gúwalıq beriwishe, eramızǵa shekemgi II hám I mıń jıllıqlar shegaraında jer jámááti 
ámeldegi bolıp. Qáwim basshıları " basileylar" dep atalar edi. Basileylar óz aǵayınlarına jámáát jerlerinen úlken- ulken kesik uchastkalar - " temenlar" ajıratıp bere baslaǵanlar.
Bul waqıtta bay xojayınlarǵa batrak bolıp isleytuǵın jarlılar - fetlar hám hátte óz urıwlaslıq jámááti menen baylanısın joǵatǵan kisiler - zor-zorǵa kún kóriwge hám tilemchilik etiwge májbúrli motanastlar payda bolǵan. Áskeriy jumıstıń quramalılashuvi munasábeti menen arnawlı askarboshilik-polimarxlik lawazımı áne nátiyjede payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi IX-vIII ásirlerde shólkemlestiriw etilgen arxontlik hámeli Afinada mámlekettiń tashkil tabıwı daǵı zárúrli ekinshi qádem edi.Arxontlar (yaǵnıy basshı yamasa el, xalıq aǵası ) daslep ómirlik múddetke, eramızǵa shekemgi vIII ásirden 10 jılǵa,eramızǵa shekemgi 583 jıldan bolsa 1 jılǵa (hár jılı 9 arxont) saylanatuǵın bolǵan.Mámlekettiń tashkil tabıwına tásir kórsetken taǵı bir zárúrli hádiyse - bul eramızǵa shekemgi vIII asirde jańa basqarıw organı - areopagning tashkil tabıwı bolǵan (bul organ areopag dep nomalangan tóbelikte jıynalıs ótkerip turǵanı ushın sonday dep atalǵan ).
Joqarıdaǵılar menen birge mámlekettiń tashkil tabıwı ushın xarakterli bolǵan taǵı basqa zárúrli process penen-xalıqtıń aymaqlıq bóliniwi procesi de rawajlanıwda dawam etken. Eramızǵa shekemgi vII asirde mámleket aymaǵı okruglarga - sortkrariylarga bólingen.Eramızǵa shekemgi 621 jılda " Drakont nızamlari" daǵaza etilgen. Eramızǵa shekemgi 594 jılda siyasiy gúres maydanına Salon degen tariyxıy shaxs shıqqan edi. Yevpatridlardan kelip shıqqan Salon 1-arxont etip saylangach, ekonomikalıq hám siyasiy reformalar ótkergen.

Salonning tiykarǵı ekonomikalıq islohati " sisaxfiya" -" júkti qaǵıp taslaw", yaǵnıy jarlılardıń girewge qoyılǵan jer uchastkalarınan qarızdarlıq tasların alıp taslaw dep ataladı. Salon dıyxanlardıń barlıq qarızların biykar etken, girewge qoyılǵan jerEramızǵa shekemgi v-Iv ásirlerge kelip patriarxal qullik ornına klassik, áyyemgi qullik kelgen. Qullarga ápiwayı miynet quralları retinde qaralardı. Qullar az-azdan tiykarǵı óndiriwshi kúshlerge aynalǵan. Meteklar (Afinaga kóship kelip jaylasqan sırt ellikler).Afina mámleketi óz mánisine kóre erkin puqaralardıń mápleriniń qorǵaw etiliwin hám kóp sanlı qullarning tutqunlikda ustap turıwdı támiyinleytuǵın siyasiy shólkem esaplanǵan. Basqarıw forması boyınsha ol demokratiyalıq respublika bolıp, ol jaǵdayda afina puqaraları teń huqıqlardan paydalanǵanler hám siyasiy turmısda (mámleketti mekeme etıwde) aktiv qatnasıwları múmkin bolǵan uchastkaların iyelerine qaytarıp bergen hám qarız badaliga qul etiwdi abadul-abad biykar etken. Usılar menen birge, qarızı ushın shetke qul etip satıp jiberilganlarni qayta satıp alıp,watanına qaytarǵan. Salon wásiyat etiwshiniń nızamlı perzentleri bolmaǵan táǵdirdagina wásiyat qılıw erkinshegi haqqında nızam shıǵarǵan. Nátiyjede wásiyat sıltawı menen jerlerdi sota baslaǵanlar. Salon jer maksimumini da engizip, buǵan kóre, qálegen muǵdarda jer satıp alıw múmkin emes penenedi.

Ónermentshilik hám sawda-satıqtı rawajlandırıw maqsetinde Salon sonday bir nızam shıǵarganki, buǵan qaray, eger áke waqıtında balasına qandayda óner uyretmegen bolsa, ul qartayib qalǵan atasına járdem beriwden bas penentartıwǵa haqılı bolǵan.Salon ekonomikalıq reformalar menen bir qatarda siyasiy reformalar da ótkergen. Ol sol waqıtqa shekem ámeldegi bolıp kelgen genoqoatiyani (" genos"- " urıw" bolıp esaplanadı ) - atateki aristokratiya hákimiyattı biykar etken 
hám ornına demokratiyanı (" time" - " baho", " baha" bolıp esaplanadı ), yaǵnıy múlkshilik senzga tiykarlanǵan hákimiyattı ámeldegi etken hám sonday etip, aristokratiyani urıwlaslıq basqarıw princpıı sarqitlari menen baylanıslı bolǵan jeńilliklerden juda etken. Salon Attikaning barlıq puqaraların múlkshilik jaǵdayına qaray tórt dárejege bolǵan. Senzga tiykar etip dıyxanchilikdan kelgen dáramat alınǵan. Óz jerinen keminde 500 medimn sashılıwǵa biyim yamasa suyıq ónim alǵan puqaralardıń hámmesi birinshi dárejege kiritilgen (medimn - ólshew kólemi; túrli waqıtta ol 41 litrdan tartıp tap 52, 5 litrgacha bolǵan muǵdardı shólkemlesken). Olar pentakosio-medimnlar, yaǵnıy bes júz elekshiler dep atalǵan. Óz jerinen keminde 300 medimn muǵdarında dáramat alǵan puqaralar ekinshi de-rajaga kiritilgen. Olar atlılar dep atalǵan, sebebi olar óz jawınger atları menen atlıq askarlar retinde xizmet etiwleri kerek bolǵan. Óz jerinen 200 medimn dáramat alǵan puqaralar úshinshi darjaga tiyisli bolǵan. Olar zevgitlar (" zevgos" - " qos" bolıp esaplanadı ), yaǵnıy qos ho'kizlar dep atalǵan. Olar piyada lashkarda xizmet etiwge hám óz salmaqli quralına ıyelewge májbúr edi.200 medimndan kem dáramat alatuǵın puqaralar tórtinshi dárejege kiritilgen. Olar fetlar (batraklar) dep atalǵan. Salon jańa mámleket organı - bule (400 lar keńesi) ni dúzgen. Xalıq jıyını ekklesiya, yaǵnıy chorlanganlar jıyını dep atalǵan. Salon joqarıdagilardan tısqarı, hár qanday afina puqarası qatnasıwı múmkin bolǵan jańa joqarı haqamlar sudın - gelieyani shólkemlestiriw etken.Salonning reformaları urıwlaslıq basqarıw princpıına hám urıw zodagonlarining jeńilliklerine zarba bergen. Reformalar urıw arsitokratiyasi - yevpatridlarning hákimiyattı sheklewge hám urıw -qáwim sarqitlarini tamamlawǵa qaratılǵan edi.Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, endi puqaraǵa onıń kelip shıǵıwına qaray emes, bálki múlkshilik senzga qaray baha beriletuǵın boldı. Arxontlarni tek birinshi múlkshilik dárejege tiyisli kisilerden, yaǵnıy pentakasio-medimnlardan saylaw múmkin edi. Tek dáslepki úsh dárejege kiretuǵın puqaralarǵana bule aǵzaları bolıwı múmkin edi. Eramızǵa shekemgi vI-v ásirlerde áyyemgi qullik forması talay rawajlanǵan. Qulni semser menen yamasa osib óltiriw múmkin emes, biraq o'lguncha tayaqlaw yamasa qurtıw múmkin edi, sebebi eger qul qandayda jaza nátiyjesinde o'lsa, qul iyelewshi ayıplı esaplanbaǵan. Qul sudta gúwalıqqa Social basqarıw princpı 
o'tolmasdi. Lekin, eger qulning aytqanları " dene dawısı" bolsa, yaǵnıy qiynoq nátiyjesinde aytılǵan bolsa, ol waqıtta onıń aytqanları haqıyqıy esaplanǵan. Qullar nızamlı nekege kirolmaganlar.
Eramızǵa shekemgi v-Iv ásirlerge kelip patriarxal qullik ornına klassik, áyyemgi qullik kelgen. Qullarga ápiwayı miynet quralları retinde qaralardı. Qullar az-azdan tiykarǵı óndiriwshi kúshlerge aynalǵan. Meteklar (Afinaga kóship kelip jaylasqan sırt ellikler).Afina mámleketi óz mánisine kóre erkin puqaralardıń mápleriniń qorǵaw etiliwin hám kóp sanlı qullarning tutqunlikda ustap turıwdı támiyinleytuǵın siyasiy shólkem esaplanǵan. Basqarıw forması boyınsha ol demokratiyalıq respublika bolıp, ol jaǵdayda afina puqaraları teń huqıqlardan paydalanǵanler hám siyasiy turmısda (mámleketti mekeme etıwde) aktiv qatnasıwları múmkin bolǵan.

Afinada mámleket hákimiyatınıń joqarı organı xalıq jıyını -ekklesiya bolǵan. Ol daslep jılına on ret, keyinirek qırıq ret shaqıriletuǵın bolǵan. Arnawlı jıyınlarda puqaralardıń ótinish-shaǵımları kórip shıǵılǵan hám birpara shaxslardı ostrakism tártibinde mámleketten haydab jiberiw haqqındaǵı máseleler hal etilgen.

Tek ekklesiyada hám gelieyada hámme dárejege tiyisli puqaralar qatnasıwları múmkin bolǵan.Bul waqıtta Attikada klasıy hám siyasiy gúres oǵada keskinlesip ketken. Óz-ara gúresler waqtında ush sociallıq-siyasiy hám aymaqlıq gruppa shólkemlesken: olar jer iyeleriniń (kóbisi Salon nızamların biykar qılıwdı istovchi yevpatridlarning) máplerin qorǵaw etiwshi pedieylar (mol hasıl oypatlıqlar xalqı ); paraliylar (jaǵa xalqı ) - Salon nızamlarınan qánaatlanǵan jáne onıń reformaların bekkemlewge háreket etken qala hám awıldıń orta múlk iyelerii, sawdagerleri hám ónermentleri; diakriylar - Salon nızamların jetkilikli emes penendep tapqan jarlı dıyxanlar (tawlıq rayonlar xalqı ) den ibarat edi.Eramızǵa shekemgi 560 jılda Pisistrat diakriylarga súyene otirip, mámleket awdarıspaǵı ótkergen hám tiran bolıp qalǵan. Pisistrat Salon reformaların biykar etpegen, bálki dawam ettirgen. Ol awıl jarlıları - diakriylar máplerin qandirib,ózine dushpan yevpatridlarning jerlerin mal-múlkin tartıp alıw etken.Eramızǵa shekemgi 527 jılda Pisistrat opatınan keyin hákimiyattı onıń uwılları Gippiy hám Gipparx azmaz waqıt ustap turǵanlarınan keyin, daslep Gipparx óltirilgen hám keyin eramızǵa shekemgi 510 jılda Gippiy Afinani tastap shıǵıp ketiwge májbúrli.
Klisfen Afina hákimiyat tepasiga chiqqach, eramızǵa shekemgi 509 jılda bir qansha reformalar ótkergen.Klisfenning eń tiykarǵı ilajı aymaqliq reforma edi. Ol xalıqtı eskicha tórtew qáwimge bóliniwin biykar etdi, yaǵnıy eski tórtew urıw -qáwim filalarni tugatdi, olardıń ornına aymaqlıq belgine qaray on dana aymaqlıq fila quradı. Hár bir fila ush trittiyga bolınıp, filaning ishki bóliniwi esaplanǵan.
Klisfen pútkil Attika aymaǵın eń tómen buwında turıwshı yuzta basqarıw birliklerge - demlarga bolıp shıqqan.Hár bir filaga on danadan demlar kiritilgen. Afinaning hár bir puqarası ózi kelip shıqqan demga jazılǵan.
Filalar sanınıń ózgeriwi munasábeti menen Salonning tórt júzler keńesi ornına bes júz (hár bir filadan 50 wákil esabınan ) keńesi islengen.
Bul waqıtta arxontlarning eski komissiyası óz áhmiyetin joǵatǵan edi. Klisfen aymaqlıq reforma ótkerar eken,Attikada ko'pdan berli jasap kelgen hám lekin mámlekettiń túpkilikli xalqı bolmaǵan talay shaxslardı puqaralar qatarına kirgizdi.
Gelieyaga puqaralar senzidan qaramastan bir jılǵa saylab qóyılar edi. Klisfen tiraniya qayta tikleniwiniń aldın alıw ushın " ılaydan islengen ıdıslashtirish", grekshe " ostrakism" ni (" ostrakon" - " ılaydan islengen ıdıs" bolıp esaplanadı ) ámeldegi etken. Klisfenning sońǵı ilajlarınan biri - eramızǵa shekemgi 502 jılda on dana strateg komissiyaın shólkemlestiriw etiwden ibarat edi. Bul strateglar xalıq jıyınında qol kóterip (xeyrotoniya) ashıq dawıs beriw jolı menen bir jıl múddetke saylaǵanılar hám Afina xalıq lashkariga gá komandirlik etkenler.
Sonday etip, Klisfen reformaları Afinada urıwlaslıq basqarıw princpıına eń sońǵı zarba berip, uzaq dawam etken mámlekettiń tashkil tabıw procesin aqırma jetkezgen.
5. Afina mámleketiniń rawajlanǵan dáwiri (eramızǵa shekemgi v-Iv ásirler) 
Eramızǵa shekemgi 478 jılda Afina basshılıǵındaǵı Delos penenyamasa birinshi Afina teńiz birlespesi (simmaxiya -áskeriy birlespe,) dúzilgen. Birlespeqa 140 -160 grek mámleketleri kirip, olar áskeriy kemelerdi hám askarlarni támiyinlep turıwları hám birlespe qapaasiga (kassasına ) pullar (badallar) - " foros" (áyne awdarması " salmaqlıq") tolıqb turıwları kerek edi. Flotqa komandirlik Afinaga tapsırılǵan edi. Gelieyaga puqaralar senzidan qaramastan bir jılǵa saylab qóyılar edi. Klisfen tiraniya qayta tikleniwiniń aldın alıw ushın " ılaydan islengen ıdıslashtirish", grekshe " ostrakism" ni (" ostrakon" - " ılaydan islengen ıdıs" bolıp esaplanadı ) ámeldegi etken. Klisfenning sońǵı ilajlarınan biri - eramızǵa shekemgi 502 jılda on dana strateg komissiyaın shólkemlestiriw etiwden ibarat edi. Bul strateglar xalıq jıyınında qol kóterip (xeyrotoniya) ashıq dawıs beriw jolı menen bir jıl múddetke saylaǵanılar hám Afina xalıq lashkariga gá komandirlik etkenler
Nátiyjede 1-Afina teńiz birlespesi az-azdan Afina arxesiga (" arxe" - " húkimet", " húkimranlıq" degeni), yaǵnıy Afina teńiz mámleketine sheńber barǵan.
Efialt areopagni siyasiy húkimetten derlik tolıq juda etken. Areopag endi kózkóreki adam óltiriwde hám kufroniylikda qaralawlardan bólek hesh qanday sud jumısların hal ete almaǵan. Qalǵan islerdiń hámmesi haqamlar sudına - gelieyaga tapsırılǵan.
Afinada demokratiyanıń gúlleniw tabıwı Perikl atı menen baylanıslı.
Eramızǵa shekemgi vI-v ásirlerde áyyemgi qullik forması talay rawajlanǵan. Qulni semser menen yamasa osib óltiriw múmkin emes, biraq o'lguncha tayaqlaw yamasa qurtıw múmkin edi, sebebi eger qul qandayda jaza nátiyjesinde o'lsa, qul iyelewshi ayıplı esaplanbaǵan. Qul sudta gúwalıqqa Social basqarıw princpı 
o'tolmasdi. Lekin, eger qulning aytqanları " dene dawısı" bolsa, yaǵnıy qiynoq nátiyjesinde aytılǵan bolsa, ol waqıtta onıń aytqanları haqıyqıy esaplanǵan. Qullar nızamlı nekege kirolmaganlar.
Eramızǵa shekemgi v-Iv ásirlerge kelip patriarxal qullik ornına klassik, áyyemgi qullik kelgen. Qullarga ápiwayı miynet quralları retinde qaralardı. Qullar az-azdan tiykarǵı óndiriwshi kúshlerge aynalǵan. Meteklar (Afinaga kóship kelip jaylasqan sırt ellikler).Afina mámleketi óz mánisine kóre erkin puqaralardıń mápleriniń qorǵaw etiliwin hám kóp sanlı qullarning tutqunlikda ustap turıwdı támiyinleytuǵın siyasiy shólkem esaplanǵan. Basqarıw forması boyınsha ol demokratiyalıq respublika bolıp, ol jaǵdayda afina puqaraları teń huqıqlardan paydalanǵanler hám siyasiy turmısda (mámleketti mekeme etıwde) aktiv qatnasıwları múmkin bolǵan.

Afinada mámleket hákimiyatınıń joqarı organı xalıq jıyını -ekklesiya bolǵan. Ol daslep jılına on ret, keyinirek qırıq ret shaqıriletuǵın bolǵan. Arnawlı jıyınlarda puqaralardıń ótinish-shaǵımları kórip shıǵılǵan hám birpara shaxslardı ostrakism tártibinde mámleketten haydab jiberiw haqqındaǵı máseleler hal etilgen.

Xalıq jıyınında tek 20 jasqa jetken tolıq haqılı afinalik puqaralar qatnasıwları múmkin edi. Afinalik hár bir puqara qálegen máselesin xalıq jıyınına qoyıwǵa, ol jaǵdayda sózge shıǵıwǵa, jańa nızam joybarların kún rejimine kirgiziwge haqılı edi. Qarar ashıq dawıs beriw, yaǵnıy qol kóteriw jolı menen qabıl etilgen. Jabıq, dawıs penenbergende qutiga yamasa lobıya, yamasa qara hám aq toshchalar, yamasa xat jazılǵan sınıq ılaydan islengen ıdıs úzindileri taslaǵan.
Afinada demokratiyalıq mákemelerden taǵı biri bes júz keńesi - Bule bolǵan. Bul keńes Klisfen zamanidayoq shólkemlestiriw etilgen bolıp, onıń aǵzaları 30 jasqa tolǵan Afina puqaralarınan qorra taslaw jolı menen saylaǵanı. Onıń hámme on dana aymaqlıq filalarining hár birinen elliktadan wákil kiritilgen. Bes júz keńesi Afinaning joqarı húkimet hám basqarıw organı bolıp, xalıq jıyınında kóriletuǵın máselelerdi aldınan tayarlaǵan. Xalıq jıyınına qoyılatuǵın máselelerdi aldınan talqılaw bolıp, bunıń menen ol xalıq jıyını iskerligin jóneltirip turǵan. Keńes kúndegilik jumıslardı júrgiziw ushın on dana komissiya (pritaniy) ga bóleklengen. Komissiyalar quramına hár birfiladan elliktadan wákil kiritilgen edi. Komissiyalar gezekpe-gezek Keńes minnetlemelerin atqarganlar.Afina mámleketiniń joqarı sud organı - gelieya - haqamlar sudı iri demokratiyalıq shólkem bolǵan. Onıń aǵzaları 30 jasqa tolǵan puqaralardan qorra taslaw jolı menen bir jıl múddetke saylanatuǵın 6000 haqamdan ibarat bolǵan. Haqamlardan bir mıńı rezervdagi haqam esaplanǵan. Gelieya quramında on dana komissiya - palata (dikasteriya) bolıp,olardıń hár birinde bes júztadan haqam hám yuztadan rezervdagi haqam bolǵan.

Strateglar komissiyasınıń aǵzaları úylengen hám kóshpelis penenmulkka iye bolǵan puqaralardan on kisi quramında xalıq 

jıynalısı tárepinen saylaǵanı. Olar armiya hám flottı ustap turıw ushın kelip túsken aqshalardı basqara 
baslaǵanlar, ayrıqsha áskeriy jıynawlar tashkil ete baslaǵanlar. Olar dushpannan kapitulatsiya (taslim bolıw 
haqqındaǵı hám jeńimpaz tárepke jeńillik beretuǵın shártnama ) qabıl etkenler, kelisiwshilik dúzgenler. Strateglar bes júz 
keńesi hám xalıq jıyınınıń náwbetten tısqarı jıynalısın shıǵarıwdı talap qılıw hám ayrıqsha sharalar kóriw 
huqıqına iye edi. Birinshi arxont arxont-eponim esaplanǵan. Arxont-eponimda Afina demokratiyasınıń 
rawajlanıwı menen tek shańaraqqa tiyisli jumıslar boyınsha hám miyraslar haqqındaǵı jumıslar boyınsha sud funksiyalarigina saqlanıp kdlgan 
edi. Ekinshi arxont - arxont-basiley bolıp, ol diniy islerdi júrgizgen hám sudta jınayatlı islerdi kórgen. Úshinshi arxont 
arxont-polimarx bolıp, ol keleside ilgeri áskeriy komandirlik funksiyaların joǵatıp, tek meteklar hám basqa 
sırt ellikler (ksenlar) menen baylanıslı bolǵan tiykarǵı jumıslar menen shuǵıllanǵan. Basqa altawı arxont-fesmofetlar dep 
atalib, gelieyaga tiyisli islerdi tayarlaganlar, afina sudida " ádalatlı sud etiwge" basshılıq etkenler.
Afinada hámmesi bolıp jeti betke jaqın arnawlı lawazımlı shaxslar bolıp, olar tiyislishe túrli wazıypalardı 
atqarganlar. Mámleket múlkin basqarıw, mámleket ǵáziynesin júrgiziw, kósheler degi tártipti hám puqaralardıń etikaın,
bazarlar daǵı sawdanı gúzetip turıw, áskeriy tayarlıqtan ótip atırǵan jaslardı tárbiyalaw hám olarǵa tálim beriw 
sıyaqlı wazıypalardı áne sol arnawlı lawazımlı shaxslar ótew etkenler.
Eramızǵa shekemgi v asrgacha bolǵan dáwirde Areopag mámleket húkimet shólkemleri ishinde zárúrli orın tutar edi.
Onıń aǵzaları arxontlar hám ilgeri arxont bolıp islegen kisiler edi. Eramızǵa shekemgi v ásirden baslap, Areopag óz 
áhmiyetin joǵatıp, tiykarınan kózkóreki adam óltiriw jumısları boyınsha sud instansiyasiga aynalǵan.
Aytıp ótilgeni sıyaqlı, Afinada joqarı sud organı Gelieya bolǵan. Kózkóreki 
bolmaǵan adam óltiriw jınayatı haqqındaǵı jumıslar efetlar sudı tárepinen kórilgen.
Talawshılıq, o'g'rilik hám basqa múlkshilik jınayatlar on birler komissiyası tárepinen 
kórilgen. Komissiyalar gezekpe-gezek Keńes minnetlemelerin atqarganlar.Afina mámleketiniń joqarı sud organı - gelieya - haqamlar sudı iri demokratiyalıq shólkem bolǵan. Onıń aǵzaları 30 jasqa tolǵan puqaralardan qorra taslaw jolı menen bir jıl múddetke saylanatuǵın 6000 haqamdan ibarat bolǵan. Haqamlardan bir mıńı rezervdagi haqam esaplanǵan. Gelieya quramında on dana komissiya - palata (dikasteriya) bolıp,olardıń hár birinde bes júztadan haqam hám yuztadan rezervdagi haqam bolǵan.
Múlk boyınsha puqaralıq -huqıqıy dawlar dietetlarning arbitrlıq sudida kórip hal etilgen.

Paydalanilgan adebiyatlar

1. Karimov. I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., "Sharq" NMK, 1998. 
2. П.Н.Гaлaнзa. История государство и право зарубежных стран. M.1998. 
3. Z.Muqimov.Chet mamlakatlar davlati va huquqi tarihi. Samarqand.1992. 
4. K.Н.Батыр и E.В.Поликарпова. Всеобщая хрестоматия истории государство и право. M. 1996. 
5. Черниловский З.M. Всеобщая история государство и право . M.1996. 
6. O.A.Жидкова. Н.A.Карашениникова. История государство и право зарубежных стран. Нoрмa.M.2004. 1-
частъ.