Tema: Áyyemgi Greciya, Rim hám Rossiya dene tárbiyası Joba

Tema: Áyyemgi Greciya, Rim hám Rossiya dene tárbiyası

Joba:
1. Kirisiw
a)Dene tárbiyası shınıǵıwlarınıń kelip shıǵıwı
2. Tıykarǵı bólim
b)Áyyemgi Greciya, Rim hám Rossıyada dene tárbiyanıń dáslepki kórinisleri
s) Áyyemgi Greciya, Rim hám Rossıyada dene tárbiyanıń rawajlanıwı
3. Juwmaqlaw
d)Dene tátbiyanıń insan salamatlıǵına paydası

Дене т1рбияны4 келип шы2ы7ы 8а33ында2ы м1селе дене т1рбиясы тарийхыны4

е4 18мийетли проблемаларыны4 бири болып принципиал методологиялы3 18мийетке ийе.
Бул м1селени к5пшилик буржуазия алымлары 5злеринше шеши7ге 81рекет етип
к5рди. Бира3 олар бул проблеманы 5з классыны4 м1плери ушын шешип тарийхты
бурмалап к5рсетти.
Летурно, Эспинас, Гросс, Шиллер, Спенсер 81м бас3ада шет ел алымлары дене
т1рбияны, ойынларды 8ай7анларды4 ойынынан келип шы33ан деген к5з-3арасты 3оллап
3у7атлады. Бюхер, Неринг, Максимов, Штернберг 81м бас3алар 8ай7анларды4
3ол2а 6йретили7и 81м улы7ма ети7ден ойын 81м таньца келип шы33ан деп есаплады.
Социал- демократизм деп аталату2ын а2ым идеялоглары /Хакс 81м Фонт/
дене т1рбиясын инсан 5зини4 8ай7ан ата-тегинен сап биологиялы3 жол менен мийрас
етип ал2ан деп сыпатла72а урынды. Бундай пикир т1репдарлары 8ай7анларды4 ы3тиярсыз
ериксиз 81рекетлери менен инсанны4 а4лы, саналы искерлиги арасында2ы тийкар2ы
5згешеликти к5рмейди.
Бул реакциялы3 к5з-3арасларды4 жарамсызлы2ын К Маркс, Энгельс, д1лийлеп
берди.
Энгельсти4 {Маймылды4 адам2а айланы7ы процессинде мийнетти4 роли} 81м
де {Ша4ара3 5згеше м6лк, м6лк 81м м1млекетти4 келип шы2ы7ы}
мийнетлеринде адамны4 пайда болы7ы 8а33ында тере4 анализ ислеген.
5
Рус марксисти Г.В. Плеханов ойынлар 81м физикалы3 шыны2ы7лар биологиялы3
факторлардан емес, ол адамны4 мийнет искерлигинен келип шы33анлы2ын илимий жа3тан
сыпатлап берди. *1зирги илимий ма2лы7матлар2а 3ара2анда инсан ж1мийети жер
ж6зинде миллион жылдан бери жасап келмекте. Лекин буннан r0 мы4 жыл бурын адам
пайда болы7ыны4 биологиялы3 жолы тамамланды 81м адамны4 81зирги т6ри пайда
болды. Мийнет ети7 н1тийжесинде адамны4 физикалы3 келбети 5згерди.
Оны4 жо3ары нерв искерлиги, организм д6зилиси 81м 7азыйпалары ра7ажланып
барды. Адамны4 3ол, ая2ында2ы 5згерислер 81м оны4 тик ж6ри7ге 5ти7и бас
с6йегиндеги 5згерислерден алдын пайда болды. Ата-тегимизди4 81зирги адам
келбетине кири7и, оларды4 мийнет 3уралларын д5рети7и, таярла7ы 81м ра7ажландырып
бары7ы 1сте-а3ырынлы3 пенен пайда болды.
Ал2аш3ы адамларды4 мийнет 3ураллары 1пи7айы тас тая3лардан ибарат болды.
Ислеп шы2ары7 3уралларыны4 ра7ажланы7ы 81р т6рли 3урамалы 3уралларды4 пайда
болы7ына алып келди. %ткир ушлы, же4ил найзаларды4 со4ын ала о3 жайды4 пайда
болы7ы а4шылы3ты инсанны4 тийкар2ы к1сибине айландырды. Буны4 н1тийжесинде а73ат
табы7 ушын (7а3ыт) сарыпланату2ын 7а3ыт бир 3анша 3ыс3арды. Сол д17ирдеги
адамларды4 3азылмалардан табыл2ан жаса7 орынлары адамны4 5з талапларын
3анаатландыры7 ушын бир 3анша имканиятлар2а ийе бол2анлы2ынан д1рек береди.
Усы д17ирдеги адамларда жас 17ладты т1рбияла7 имканияты ту7ылды, бунда
дене т1рбиясы тийкар2ы роль ойнайды. Енди 1сте-а3ырын м1деният тара7ында
5згерислер пайда болды.
Кейин ала адам 5зине тура3 жай 3урады, кийим-кеншек пайда болды, с67ретле7
5нери пайда болды. №осы3, ойын 81м таньцалар ат3арылату2ын т6рли байрамлар ке4
тар3ала баслады. Усы д17ирлерде дин пайда бола баслады.
Дене т1рбияны4 элементлери пайда болы7ы усы д17ирлерге ту7ра келеди.
6
:зликсиз мийнет пенен байланыслы бол2ан к5пшилик жарысойынлары 6лкен
т1рбиялы3 18мийетке ийе болды. Мийнетти4жыныс 81м жас 5згешелигине 3арап
т1бийий р17иште б5лини7и енди пайда болып киятыр2ан ал2аш3ы дене т1рбиясында
да 5з к5ринисин тапты.
Дене т1рбиясыны4 еледе ра7ажланы7ында ал2аш3ы санаат 81м роль ойнады.
Санаат адамлардан пикир 81м ойларын байытты, оларды4 ру8ый д6ньясын
ра7ажландырды.
Дене т1рбиясы шыны2ы7ларыны4 жарыс ойынлары формасында ж6зеге кели7и
ал2аш3ы ж1мийет адамын т1рбияла7да т6птен 5згерис жасады. Адамлар инсанды
5мирге, 1сиресе мийнет искерлигине таярла7дан жа4а 3уралларына ийе болды.
Ж181нге, д6нья2а белгили рус 1тнографы 81м саяхатшысы Н Миклухо-Маклай
папуасларды4 ата-аналары 5з балаларын мийнетке 6йрети7де жарыс ойынларынан
пайдалан2анлы2ын атап к5рсетеди.
{Ул балаларда ойыны}- деп жаз2ан еди Миклухо-Маклай тая3ларды найза2а
у3сатып ыла3тыры7дан бас пенен домала7дан ибарат еди. Мен саатлап те4из бойында
отырып, о3 жайды балы33а тийгизи7ге 81рекет етип отыр2ан ж6д1 кишкене ул балаларды
к5рдим. №ыз балалар менен де тап усындай жа2дай да ж6з берди себеби, олар хожалы3
ислери менен ж6д1 ерте шу2ыллана баслайды.
Этнографларды4 атап 5ти7инше XIX-1сирлерди4 y0-жыллары Австралияда а42а
шы2ы7дан алдын, жырт3ыш 8ай7анларды4 с67ретин 3ум2а сызып, о2ан найза ыла3тыры7
д1ст6р бол2ан, бунда 81р бир а4шы 5з найзасын аны2ыра3 81м кушлирек аты72а
81рекет 3ыл2ан.
Солай етип адамлар найза ыла3тыры7ды шыны2ы7 ети7 менен бирге 5злерини4
мийнет искерлигин ра7ажландырып беккемлеп бар2ан.
Матриархат д17ириндеге дене т1рбиясы 5згешеликлери.
7
Матриархат д17ириндеги адамларды4 ойын 5нерини4 ра7ажланы7ы оларды4
мийнет искерлигини4 5сип бары7шы т6рлери менен 2ана емес, б1лки т6рли 317имлер
ортасында байланыс жаса72а бол2ан талапларды4 бар2ан сайын к6шейип бары7ы
менен де белгиленди.
Байрамларда 5ткерилету2ын жарыс ойынлары бул байланысты4 кугли 3уралларыны4
бирине айланып барды. Аналы3 317имлик д6зимни4 ра7ажлан2ан д17иринде ойын
ушын арна7лы таярлан2ан н1рселер (ж6ннен исленген топ, шар, найзашылы3
тая3шалары, ойыншы3 о3 жай, басы иймек тая3лар 81м та2ы бас3ада) пайда болды.
Жасларды о3 жай аты72а 81мде секири7ге 6йрети7 3урамалы бол2ан.
Матриархат д6зими жа2дайында дене т1рбиясыны4 т1лим т1рбиялы3 элементлери
пайда болды. Тайгада жасайту2ын Монси, Хантэ ойы72а 3арсы жарыс ойыны ке4
тарал2ан еди. Немецлерде бу2а 2а 3арсы жарыс ойынлары ке4 тарал2ан еди. Аналы3
317имшилик д17ирлерде бир 3анша ойын 1сбаплары пайда бола басла2ан еди.
М1селен` Индеецлерде аталы3 317имшилик бас3ышына 5ти7 д17ирлеринде иши ге7ек
ка7чук топлар, арна7лы шаналар бар еди. Колдиб д17иринде Европалылар
Индеецлерди4 топлары Испанлыларды4 топларынан жа3сы екенлигин т1н алы72а м1жб6р
бол2ан еди.
Индеецлер т1репинен резина топты4 ойлап табылы7ы к5пшилик Европа халы3лары
арасында топ ойыныны4 ж1неде ра7ажланы7ына жол ашып берди.
Аналы3 317имлик жа2дайда, 8аял мийнет81м 3ор2аны7 искерлигинде ерлер
менен бир сапта турату2ын еди. Этнографиялы3 ма2лы7матлар2а 3ара2анда сол
д17ирде мушласы7, г6рес, жу7ыры7, найза ыла3тыры7, о3 жай аты7, 8аяллар арасында
арна7лы жарыслар 8аяллар менен ерлер жарыслар 5ткерилету2ын еди. Базы бир
ма2лы7матлар2а 3ара2анда 8аялларды4 бундай шыны2ы7лары скифлер, т1жик хал3ыны4
1йемги ата-тегинде, сондай-а3 патриархиат д6зими жа2дайында2ы айрым 317имлер
арасында са3ланып 3ал2ан. Сол д17ирлерде 3ыз 81м жигитлер турмыста керекли бол2ан
8
епшиллик, ша33анлы3, шыдамлылы3, ер ж6реклик у3са2ан 31сийетлерге ийе болы7ы лазым
еди. М1селен бороро 81м конелла (Буржуазия) ларда жигитлер м1лим бир сына7лардан
5тпегенше 81тте 6йлени7де м6мкин емес еди. Г6рес 81м жу7ыры7 тийкар2ы
сына7лардан еди.
Мексикалы индеецлерде жу7ыры7 w0 км аралы3ты айланып 5ти7ден ибарат еди.
Этнограф Цобель Индеец 8аялларыны4 базы бире7лери уза3 аралы3ты ерлер менен бир
7а3ытта жу7ырып 5ткенлигин г6зеткен. Усы д17ирлерде ж6зи7ди4 т6рли усыллары,
элементлери м1лим бол2ан, каноэ 81м байдарка т6риндеги же4ил узынша 3айы3та
ескек еси7 3олланыл2ан.
Этнографиялы3 ма2лы__
Афина системасы:
Бизи4 эрамыз2а шекемги V 1сирде е4 ири 3ул ийеле7ши Афина
3аласы болып Афинада сырт еллер менен са7да исле7 ке4нен ра7ажланды.
Соны4 ушында булар тек 1скерий дене т1рбиясы менен шу2ылланып
3оймастан, жасларды 81р т1ремпеле т1рбия бери7ге урынды. Солай етип
Афинада биринши рет дене т1рбиясы менен эстетикалы3, а3ыл т1рбиясын
бириктирди. u жас3а шекем балалар 6йоеринде т1рбияланд. Олар
6йлеринде ойынлар ж1рдеминде физикалы3 дене т1рбиясы менен
т1рбияланды. u-qr-qy жас3а шекем м1млекетлик ямаса жеке меншик
мектеплерге о3ытылды. Олар муси 81м гимнастика мектеплеринде билим
алып qr жастан кейин оларда муси мектеплери w-орында болып
гимнастика мектеплери алды42ы орында болды. Оларды4
тийкар2ы шыны2ы7лары жу7ыры7, секири7, диско ыла3тыры7,
найза ыла3тыры7 81м г6рес болды. Афиналыларды4 дене
шыны3тыры7 м1дениятыны4 ма3сети 1скерий таярлы3лар менен
шу2ылланып 3оймастан, денени4 сулы7лы2ы, ша33ан 81рекет
ети7 81рекетлеринен ибарат болды. Усы т1рбияны системалы ал2ан
Афиналы жаслар “Эфибияга” алда болды. М1млекетлик 1скерий
20
ш5лкем. q-w0 жас аралы2ында булар, о3 жай аты7 3ылышласы7,
г6рес ж6ргизи7 шыны2ы7ларын 6йренип, халы3 алдында сына3тан
5ткерилди. Бул сына3тан 5ткерилген жаслар м1млекет
шегараларында 1скерий хызметин 5те7ге жиберилди. !ййемги
Грецияда ”Олимпия” ойынларыны4 пайда болы7ы 81м грек
гимнастиканы4 ра7ажланы7ы. Грецияда дене шыны3тыры7
шын2ы7ларыны4 жыйна2ын гимнастика деп атада. Бул 1йемги
грек гимнастикасы 6ш (e) б5лимнен ибарат болып,
q. Полестрика
w. Оркестрика
e. Ойынлар
q. Плестрика (пятиборье) жу7ыры7 81р 3ыйлы диско
ыла3тыры7, найза ыла3тыры7, секири7 г6рес киргизилди.
w. Оркестрика. Бул б5лимине ийкемлиликти
ра7ажландырату2ын 81м улы7ма ра7ажландыры7шы шыны2ы7лар,
тан2ы шыны2ы7лары киреди.
e. Ойынлар 81р 3ыйлы халы3 ойынлары кирип булар менен
жас балаларды т1рбиялап барды. !ййемги “Олимпия” ойынлары
бизи4 эрамыз2а шекемги uut жылы пайда болды. !ййемги
Грецияда ”Олимпия” ойынларыны4 пайда болы7ы бул Грецияда
Спарта 81м Элида 3алалары арасында парахатшылы3ты4 арна7
жылы б.э.ш. uuy ж. болып спорт байрамы сыпатында пайда болды
21
81м сол 7а3ытлардан баслап r жылда бир м1ртебе 5ткерилип
турды. Б.э.ш. V 1сирлерге келип t к6н да7ам етти. eu “Олимпия”
ойынларна келип t к6н да7ам етти. !ййемги Греклерди4
”Олимпия” ойынлар д1ст6рине 81р 3ыйлы аралы3лар жу7ыры7,
диска ыла3тыры7, найза ыла3тыры7 киргизилди. Б.э.ш. ro0 жылы
марафон аралы2ына жу7ыры7 пайда болды. Марафон аралы2ына
жу7ыры7ды4 пайа болы7ы бизи4 эрамыз2а шекемги ro0 жылы
Грек-персид урысы 7а3тында же4исти Мильтнаданы4 жу7ырып
5ткен жолы болып есапланады (rw км qot м.
Дене т1рбиясында педагогикалы3 пикирлерди4 пайда болы7ы
XVI-XVII 1сирлерде Европада пайда бол2ан педагогикалы3
пикирлер буржуазия дене т1рби\сыны4 жа4а методлары 81м
формаларыны4 31липлеси7и ушын 6лкен 18мийетке ийе болды.
Сол 7а3ытлары уллы славян педагог Ян Амос Коменский (qtowqyu0)
педагогикалы3 системалары 81ммеге м1лим болды. Ол
балаларды а3ыл т1рбиясы менен бирликте дене т1рбиясы менен де
т1рбияла72а к5п ке7ил аударды. Оны4 пикири бойынша дене
т1рбиясы шыны2ы7лары 81м ойынлар баланы4 мийнет
у3ыплылы2ына 3арай 5ткерили7и тийис деп к5рсетти.
Я.А.Коменский дене т1рбиясы шыны2ы7ларына 81м ойынлар2а
6лкен ке7ил аударды 81м дене т1рбиясы шыны2ы7ларына биринши
м1ртебе педагогикалы3 жа3тан анализ талла7 жасады.
22
Я.А. Коменскиди4 пикири бойынша балаларды4 билимли 81м
т1ртипли болы7ы оларды4 ата-аналарыны4 жа2дайларына
байланыслы емес, ол баланы шеберлик пенен т1рбияла7да деп
к5рсетти. Буржуазия системасында дене т1рбияны4
ра7ажланы7ында мийнет еткен англичан философы Джон Локк
(qyew-qu0r). Ол 5з пикиринде дене т1рбияны4 ма3сети-дени са7
адамды жетилистири7 деп к5рсетти. Джон Локк т1рбия 8а33ында
педагогикалы3 к5з-3арасларын 5зини4 “Баланы т1рбияла7да
ойлар” деген 1693 жылы шы33ан китабында топлады.Дж Локк
буржуазия жасларын т1рбияла72а ке4нен ке7ил б5лди. Ол барлы3
т1рбияны бириктирип 5зини4 ойына жетету2ын дени са7 адамды
таярла7 деп к5рсетти. Ол баланы4 к6нделикли а73атланы7ына 81м
кийимини4 тазалы2ына 6лкен ке7ил аударды. Ерте туры72а таза
8а7ада 81р ким 5зин 5зи шыны3тыры72а ша3ырды. XVIII 1сирди4
екинши ярымнда ата3лы педагог француз философы Жан Жак
Руссо болды. Ж.Ж.Руссо 5зини4 ”Т1рбия 8а33ында олар” деген
мийнетинде бала2а физикалы3 т1рбия бери7 8а33ында толы3
аны3лама береди. Баланы кишкентайынан 81р 3ыйлы ойынлар2а
6йретип су7ы3 су7да шомылдырып шыны3тыры7 керек екенлигин
к5рсетти. Бала а3ыллы дана бахытлы болы7 ушын оны4 ден
са7лы2ы беккем болы7 керек екенлигин к5рсетти. Белгили
шведцар демократ педагоги Иоганн Пестолоций (qury-q wu). Ол
23
5з 5мирин халы3 балаларын т1рбияла72а жумсады. Халы3 массасы
арасында т1рбия жумыслары ба8аланбады. И.Пестолоций дене
т1рбиясы шыны2ы7ларын системаластыра отырып оны б5леклеп
1пи7айы 81рекетлерден 3урамалыра3 т6рлерине 5ткерди. Сол
7а3ытлары балларды 81р т1реплеме ра7ажландыры7 ушын бул
мийнетлери айтарлы3тай д1режеде болды. Дене т1рбиясы
тара7ында2ы теория 81м практиканы буннан былайда
ра7ажландыры7 ушын педагогикалы3 пикирлери е4 алды42ылар
3атарында 5зини4 ба8алы 6леслерин 3осты.
Миллий гимнастикалы3 системасыны4 81м спорт ойынларды4
пайда болы7ы XVIII 1сирди4 басларында ”Гимнастика” с5зи
снарядларда2ы 81м снарядсыз шыны2ы7ларды 5з ишине алып
3оймастан жу7ыры7, секири7, г6рес, конькиде сыр2ана7, 3ор2аны7
81м топылыс жаса7 шыны2ы7ларында 5з ишине алды.
XVIII- 1сирди4 а3ыры XIX 1сирди4 басларында бул
шыны2ы7лар гимнастика2а, спорт ойынларына 81м туризмге
б5лине баслады. XII 1сирде немец гимнастикасы ке4нен
ра7ажланды соны4 менен бирге швед гимнастикасына тийкар
салынды. Оны4 тийкарын салы7шы Пер Линг (quuy-qieo) болып
есапланады. Оны4 усынысы менен qiqe жылы Стокгольмнен
гимнастика инстиуты д6зилди ол 81зирги к6нге шекем бар. Пер
Линг 3айтыс бол2аннан со4 швед гимнастикасын оны4 баласы
24
Ялмар Линг да7ам еттирип жетистирилди. XIX 1сирди4 басында
Француз гимнастикасы д6зилди. Оны4 тийкарын салы7шы испан
армиясы офицери Франциско Аморос болып есапланады. XVIII
1сирди4 y0 жыллары Чехия Савол гимнастикасы д6зилди оны4
тийкарын сал7шы Мирослав Тырша болып есапланады. Ер
ж6реклиликти символ етип Сокол деп атады. Ол r группадан
ибарат. Соны4 менен бирге теннис велосипед спорты q ye жылы
Англия футбол лигасы д6зилди 81м усы жыл футбол ойыныны4
пайда болы7 жылы деп белгиленди.
Футбол q ye жылы Англияда
Баскетбол q oq жылы Америкада
Волейбол q ot жылы Америкада
Гандбол q o жылы Данияда болды.
Тема !ййемги Грецияда дене т1рбиясы
м1дениятыны4 ра7ажланы7ы
25
1. !ййемги Грецияда2ы 317имлик д6зимни4 ыдыра7ы
д17ириндеги дене т1рбиясыны4 ра7ажланы7ы
w. №ул ийеле7шилик Грецияда2ы дене т1рбиясыны4
ра7ажланы7 д17ири.
e. Дене т1рбияны4 Спорта системасы.
r. Дене т1рбияны4 Афина системасы.
!ебиятлар:
1. Все общая история физическая культура и спорта. автор
Л.Кун.1982.
2. Жисмоний тарбия тарихи. автор. Н.И.Торопов 81м
В.М.Видрин.
!ййемги Грецияда2ы 317имлик д6зимни4 ыдыра7ы
д17ириндеги дене т1рбия
!ййемги ал2аш3ы ж1мийетте мийнет н1тийжесинде пайда
бол2ан дене т1рбия шыны2ы7ларыны4 элементлерин 3ул ийелери
5з ма3сетлерине пайдаалана басла2анына !йемги Греция мысал
бола алады. №17имлик д6зимни4 ыдыра7ы 81м 3ул ийеле7щилик
д17ирди4 пайда бола басла7ы Греция тарийхыны4 Гомер д17ири
деп аталы7шы е4 1ййемги д17ирге ту7ра келеди. Бул д17ир бизи4
эрамыз2а шекемги XII-VII 1сирлерди 5з ишине алады.
26
Бул класлы характердеги 3ул ийеле7шилик д17ирин К.Маркс
81м Ф.Энгельс 1скерий демократия д17ири деп атады. Ту7ыс3ан
317имлер д6зиминде 6стемлик ети7ге 81рекет еткен 317им
а3са3алларыны4 ажыралып шы2ы7ына алып келди. !деттегидей
ту7ыс3ан 317им а3са3аллары ишинен “Басилейлер” ажыралып
шы3р еди. Соны4 менен бирге усы а3са3аллар халы3 массасы
менен есапласып барату2ын еди, усы ески д6зимни4 3алды3лары
са3ланып 3ал2ан еди. Бул д17ирлерде ески ту7ыс3ан 317имлер
характерли бол2ан т1ртиплер са3ланып 3алып, бул т1ртиплерде
317имлердеги 81р бир еркек адам 317им а2засы (1скери) болар еди.
Лекин бул д17ирге келип халы3 ишинен шы33ан 1скерлер менен
аристократлар ишинен шы33ан 1скерлер бир-биринен ажыралып
турату2ын еди. Аристократ 1скерлер 5злерини4 физикалы3 жа3тан
жа3сы таярлы2ы, 3ураллар2а байлы2ы менен ажыралып турды.
Олар 1скерий ойынларда басшылы3 етету2ын образларда болар
еди.
Гомерди4 ”Илиада” 81м “Одессея” поэмаларында сол
7а3ытларда2ы аристократ 1скерлерини4 3а8арманлы3ларын
физикалы3 жа3тан жетискенликлерин, 1пи7айы халы3тан
ажыралып турату2ынын ашы3 с67ретлеп к5рсетеди. Шомер
поэмаларыны4 3а8арманларыны4 естеликлерине белгили 81р
3ыйлы с1нелерге арналып ойынлар (1скерий) жарыслар
27
ш5лкемлестирип барды. Бул ойынлар жу7ыры7, найза ыла3тыры7,
диски ыла3тыры7, секири7, кураш, 81м бас3ада т6рлеринен
жарыслар ш5лкемлестирилип барды.
Жарыслар2а__
№ул ийеле7шилик Грецияда2ы дене т1рбияны4 ра7ажланы7
д17ири. Бизи4 эрамыз2а шекемги X-VIII 1сирлерге келип Греция
территориясында 317имшилик д6зимини4 ыдыра7ы 81м 3ул
ийеле7шилик 3атнасы3ларды4 ра7жланы7 барысы д1слепки 3ул
ийеле7ши м1млекетлерди4 д6зили7ине алып келди. №17имшилик
д6зим ыдырай басла2ан д17ирде енди ра7ажланып киятыр2ан
3улшылы3 м1млекетлери 1скерий жа3тан ш5лкемлескен полислер
(3алалар) характерине ийе еди. М1млекетлерди4 бундай характерге
28
ийе болы7ы 3улларда 3ураллар к6ш ж1рдеминде ба2ындыры7
з1р6рлигинен келип шы33ан еди. Усы д17ирлерде 1скерий таярлы3
д1режеси тийкарынан жа7ынгерлерди4 физикалы3 таярлы2ыны4
д1режеси менен белгиленету2ын еди. Соны4 ушын грек 1скерий
3ул ийеле7шилик полислеринде 3ул ийеле7шилерди физикалы3
жа3тан т1рбияла72а 6лкен 18мийет берилету2ын еди.
Еркин болып ту7ыл2ан 81р бир еркек 3ул ийеле7ши 1скерий
хызметти 5ткери7ге м1жб6р еди. Армия тек 3ул ийеле7шилерден
ибарат болып, олар ушын 1скерий ис класслы3 6стемликти
беккемле7ди4 е4 18мийетли 3уралларыны4 бири еди. Соны4
ушын 1скерий таярлы3 м1селелери 81м соны4 менен байланыслы
бол2ан 3ул ийеле7шилерде физикалы3 жа3тан т1рбияла7 м1селеси
бул м1млекетти4 ды33ат орайында турату2ын еди. Т6рли
м1млекетлерде болажа3 жа7ынгерлерди таярла7 ма3сетинде
арна7лы т1рбия системалары жаратыла баслады. Бул системалар
тийкарын физикалы3 т1рбия 3урайту2ын еди. Спарта 81м Афина
да ж6зеге келген т1рбия системалары е4 характерли системалардан
еди.
Бул м1млекетлерди4 5зине т1н социал-экономикалы3 сиясий
5мири 5зине т1н т1рбия системаларыны4 ж6зеге кели7ине себеп
болды.
Капиталистлик еллерде революциялы3 81рекетлерди4
к6шейи7и 81м колониялы3 еллерди4 революциялы3 81рекетлерге
шы2ы7. Бул буржуазия у1киллерин тынышсызландыра баслады.
Буржуазия мийнеткеш халы3 массасын 5злерини4 спорт
ш5лкемлерине д6зилген спорт клубларына тарта баслады. Рабочий
классты4 сиясий сапасы б5леклери бундай ш5лкемлерди
31лемеди. Олар 5злерини4 жа4а спорт ш5лкемлерин д6зи7ге
81рекет етти. qoqo жылы II - Интернационалды4 алда2ы у1киллери
Швецарияны4 Моцерн 3аласында II-халы3 аралы3 Рабочий спорт
115
ш5лкемлерини4 конгрессин м1жилисин ш5лкемлестирди. Бул
конгресс жумысына Англия, Бельгия, Финляндия 81м Франция,
Чехославакия рабочий спорт ш5лкемлерини4 у1киллери 3атнасты.
Бул конгрессти4 жумысы Моцерн спорт интернационалын д6зи7
болды. Буны4 махсети капиталистлик еллердеги рабочийларды4
ба2дарын бас3а жа33а а7дары7 болып табылады. Бундай ш5лкеми
Россия, Болгария, Венгрия, Чехословакия рабочийлары 3арсы
болды. Кейин ала Россия рабочий спорт ш5лкемини4 у1киллери
усынысы менен жа4а спорт бирлеспесини4 д6зи7ге ша3ырды.
qowq жылы Москвада июль айында усы ш5лкемни4
конгрессин ша3ырды. Усы конгрессте халы3-аралы3 рабочий 81м
крестян спорт гимнастика ш5лкеми. №ызыл спорт
интернационалы д6зилди. Конгрессте №ызыл спорт
интернационаллы3 ш5лкемлестири7 м1селеси, тактика 81м
техникалы3 принциплерин программа 81м уставын таярлады.
Усылай етип халы3-аралы3 рабочий спорт 81рекети еки ба2дарда
д6зилди. Бул ш5лкемни4 махсети 81р 3ыйлы болды.
№ызыл спорт интернационаллы3 махсети барлы3 рабочий
крестян гимнастикалы3 ш5лкемлерине бир жерге бириктири7 81м
пролетариятын класлы3 г6ресине 3арсы турату2ын к6шли беккем,
шыны33ан жа7ынгерлерди т1рбияла7 болды.
116
Капиталистлик елллердеги №ызыл спорт Интернационалы
ш5лкемлери м1млекет т1репинен Моцерн спорт Интернационалы
басшылар т1репинен 3у7даланып отырды. К5плеген еллердеги
№ызыл спорт интернационалы ш5лкемлери материаллы3 жа3тан,
ш5лкемлестири7 жа3тан бир 3анша 3ыйыншылы3лар2а ушырасып
отырды. №ызыл спорт интернационалы рабочий спорт
ш5лкемлери бир жерге бириктири7 ушын бир 3анша жумыслар
иследи.
qowu жылы №ызыл спорт Интернационалы жа4а платформасы
ислеп шы2ып Хельсинкийдеги Моцерн спорт Интернационаллы3
конгрессине усынды. №ызыл спорт Интернационалы Ослода
5ткерилип 3ыс3ы спартакиада 81м Москвада 5ткерилген
Спартакиадаларына к5пшилик Моцерн спорт интернационалы
а2залары 3атнасты. Бул Москвада 5ткерилген спартакиада рабочий
спорт ш5лкемлерин бириктири7деги биринши 31демлери болып
есапланады. qoeq жылы Берлинде 3ызыл спорт
Интернационалыны4 (КСИ) q0 жыллы2ына арнап
Х.А.Спартакиада ш5лкемлестирди.
Тема` Россияда биринши д6нья ж6злик урыстан
кейинги дене т1рбиясыны4 ра7ажланы7ы
117
q. Революциядан кейинги жыллары Россияда дене т1рбияны4
ра7ажланы7ы.
w. Дене т1рбия 81м спорт хызметкерлерини4 улы7ма
Россиялы3 биринши съезди 81м дене т1рбия бойынша ке4еслерди
д6зи7.
e. Дене т1рбиясы системасын д6зи7де жаслар а73амыны4
хызмети.
Октябрь революциясыорна7ы менен адамды-адам ези7шилик
жо3 болып орнына те4 8у3ы3лы ж1мийет пайда болды.
Мийнеткешлер 5зини4 8у3ы3ына ийе болды. Олар 81р 3ыйлы
илимлер менен соны4 менен бирге дене т1рбиясы м1денияты
менен шу2ылланы72а м6мкиншилик алды. Жа4а ж1мийетти4
орна7ы менен мийнеткеш халы3 массасыны4 т1рбияла7да дене
т1рбиясы улы7ма бирден-бир б5лими ретинде пайдалана баслады.
Дене т1рбиясы мийнеткешлерди 81р т1реплеме ра7ажланыдыры7да
ден са7лы2ын беккемле7де мийнетке 81м ?атанды 3ор2а72а
таярла7да 6лкен 18мийетке ийе болды.
Октябрь революциясы орна7ы менен дене т1рбиясын мектепте
саба3лы3 ретинде 5ти7ди халы3 билимлендири7 коммисарияты
алдына 7азыйпа етип 3ойды.
Револцияны4 же4иске ишки 81м сырт3ы душпанлардан
3ор2а72а еледе 1скерий таярлы3ты к6шейти7 керек болды.
118
Россия орайлы3 ат3ары7 комитети мийнеткешлерди 1скерий
таярлы33а 6йрети7 ма3сетинде qoii-жылы u майда Революциялы3
1скерий ке4еси таманынан 1скерий о3ыты72а басшылы3 етету2ын
ш5лкем д6зилди.
Бул ш5лкем улы7ма 1скерий о3ыты7ды4 орайлы3 б5лими деп
аталды. (Всевобуч).
Дене т1рбия-улы7ма 1скерий о3ыты7ды4 ажыралмас бир
б5лими болып есапланады. Бул ш5кемни4 басшылары-спорт
клубларыны4 спорт ж1мийетлерини4 жумыслары менен ты2ыз
байланыста болды. Бул ш5лкем кейин ала {Улы7ма 1скерий
о3ыты7ды4 бас бас3армасы} деп 5згертилди. Бул ш5лкем 1скерий
81м дене т1рбиясы бойынша жергиликли жаса7шылар2а басшылы3
етти, ол мектеп жасында2ы о3ы7шылар2а халы3 а2арты7шылы3
коммисариаты басшылы3 етти.
!скерий таярлы3лар qi-r0 жас арасында 1скерликке шекемги
таярлы3лар qy-qi жас арасында болып б5линди.
Улы7ма 1скерий о3ыты7ды4 (Всевобуч) баслы ма3сети.
Армияны ша33ан жа7ынгр жаслар менен таярла7дан ибарат
болды.
Улы7ма 1скерий таярлы33а о3ыты7 ш5лкеми w жыллы3 о3ы7
м6детте болып 3алады. ri0 саат, а7ыллы3 жерде er0 саат денен
119
т1рбиясы таярлы3ларын 5тти. !скерликке шекемги таярлы3
курслары алдында т5мендеги 7азыйпаларды 3ойды.
q. Жа7ынгерлерди 7атанды 3ор2а7 миннетли тийкарында
т1рбияла7.
w. Жа7ынгерлерди дени са7, шыдамлы, ша33ан,
3ыйыншылы3ларды же4е билету2ын етип т1рбияла7.
e. Жа7ынгерлерди дене т1рбия шыны2ы7ы менен т1рбияла7.
r. Жа7ынгерлерди 1скерий ислер бойынша т1рбияла7.
!скерий дене т1рбиясы таярлы3ларына гимнастика, же4ил
атлетика, спорт ойынлары, ж6зи7, аты7, лыжа спорты киргизилди.
Улы7ма 1скерий о3ыты7 жумысларына бир 3анша
3ыйыншылы3лар болып, т1жирийбели 31нийгелерди4 жетиспе7и
бир 3анша 3ыйыншылы3лар2а ушырады.
Улы7ма 1скерий о3ыты7да ж1мийетлик искер революциялы3
актив 3атнасы7шысы Николай Подвойский дене т1рбиясы
системасын ра7ажландыры7да бир 3анша жумыслар иследи.
w. Дене т1рбиясы 81м спорт хызметкерлерини4 улы7ма
Россиялы3 биринши съезди 81м дене-т1рбиясы бойынша
ке4еслерди4 д6зили7и.
qoqo-жылы e-i апрель аралы2ында Москвада дене т1рбия 81м
спорт хызметкерлерини4 q-улы7ма Россиялы3 съезди болып 5тти.
120
Съезд жумысы дене т1рбиясы 81м спортты келешекте
ра7ажландыры7 жоллары 81м жиберилген кемшиликлерди
сапластыры7дан ибарат болды. Съездге фабрика, завод, темир жол
орайы менен жергиликли спорт гимнастика ш5лкемлерини4
делегатлар 3атнасты.
Улы7ма 1скерий о3ыты7да жергиликли спорт ш5лкемлерине
мектеплерге педагог 31нийгелер менен т1мийинле7 бекитилди.
Спорт инструкторларын таярла7 м1селеси бойынша 3ыс3а
м6ддетли курслар ш5лкемлестири7 81м Москвада дене т1рбиясы
институтын ш5лкемлестири7 м1селелери 3аралды. Съезде
1скерийликке шекемги таярла7ды4 положениясы 81м спорт
клубларыны4 Уставы бекитилди. Ж1мийетлик спорт ш5лкемлери
менен Улы7ма 1скерликке о3ыты7ды бир-бирине байланыслы
алып бары7 формалары ислеп шы2ылды. qow0-жылы г6зде съезди4
шешими тийкарында Москвада дене т1рбиясыны4 жо3ар2ы
Ке4еси д6зилди. Кейин ала дене т1рбиясыны4 жергиликли
ке4еслери д6зилди.
qowq-жыл2а келип qw обалстьлы3 tw губерниялы3 дене т1рбия
ке4еслери д6зилди.
Дене т1рбиясыны4 жергиликли ке4еслерини4 7азыйпалары
мектеплерди4 спортклуб д5гереклерини4 дене т1рбиясы
саба3ларын ба3ла7, дене т1рбия 81м спорт пенен
121
шу2ылланы7шылар2а врачлы3 ба3ла7ды ш5лкемлестири7 дене
т1рбиясы 81м спортта 6гит н1сият жумысларын алып бары7дан
ибарат болды.
Дене т1рбия 81м спорт ке4еслерин ш5лкемлестири7де,
м1млекетлик 3аржыларды4 жетиспе7и жо3ар2ы ма2лы7матлы
31нийгелерди4 81м спорт инструкторларыны4 жетиспе7и 6лкен
3ыйыншылы3лар2а алып келди.
Дене т1рбиясы 81м спорт салаларында жумыс методлары 81м
формаларын белгиле7 81м спорт ш5лкемлерине ж1рдем 81м
ба2дарлар к5рсети7 талап етти.
Жо3ары ма2лы7матлы 3нийгелерди таярла7ды 81м мектеплер
ушын дене т1рбия программасын таярла7ды талап етти.
i. Дене т1рбиясы системасын д6зи7де жаслар ш5лкемини4
хызмети.
Дене т1рбиясы системасын д6зи7де 81м ра7ажландыры7да
жаслар ш5лкемлери 6лкен 18мийетке ийе болды. Жаслар
ш5лкемлери спорт клубларын д6зи7ге спорт кружокларын
(д5гереклерин) д6зи7де актив 3атнасты. Жаслар ш5лкемлери
5злерини4 арасынан сиясатларды таярлап (политрук). !скерликке
шекемги таярла7шылар арасында, 1скерий спорт клублары, жаслар
арасында сиясий т1рбиялы3 жумыслар алып барды. Жаслар
ш5лкемлерини4 басламалары менен к5плеген 3алалардан
122
6скенеле7ден басланды 81м жаслардан 3ыс3а м6ддетли дене
т1рбиясы му2аллимлерин таярла7 курслары ш5лкемлестирилди.
Жасларды4 басламалары менен спортшылардан д6зилген
топарлар жергиликли жаса7шы халы3лар арасында болып
ушырасы7лар 5ткерип, 5з докладлары менен 3атнасып, спорт
жарысларын ш5лкемлестирип, дене т1рбиясы 7азыйпалары менен
таныстырып барды.
Улы7ма 1скерий о3ыты7ды4 (Есевобуч) д6зилгенине арналып
qoqo-жылы wt майда Москвада 1скерий парад ш5лкемлестирди.
Жаслар басламасы менен qow0 жылы республикалы3
жарыслары ш5лкемлестирилди. w0-май Улы7ма-россиялы3 спорт
к6ни деп белгиленди. Дене т1рбиясы системасыны4 тийкарын
салы7ды жаслар ш5лкемлери 6лкен 18мийетке ийе болды.__
Жа4а ж1мийетти4 орна7ы менен мийнеткешлер 5злерини4
8у3ы3ына ийе болып, олар 81р 3ыйлы илимлер менен соны4
менен бирге дене т1рбиясы м1денияты менен де шу2ылланы72а 5з
м6мкиншиликлерин алды. Жа4а ж1мийетте мийнеткеш халы3
массасын т1рбияла7да дене т1рбиясы улы7ма т1рбияны4 бирден-
бир б5лим ретинде пайдалана баслады. Дене т1рбиясы
мийнеткешлерди 81р т1реплеме ра7ажландыры7да ден са7лы2ын
беккемле7де мийнетке 81м 7атанды 3ор2а72а таярла7да 6лкен
18мийетке ийе болды. Жа4а ж1мийетти4 орна7ы менен дене
т1рбиясы мектеплерде саба3лы3 ретинде 5ти7ди халы3
билимлендири7 комиссариаты 5з алдыларына 7азыйпа етип
3ойды. Революцияны4 де4исин сырт3ы 81м ишки душпанлардан
3ор2а7 ушын еледе 1скерий таярлы3ларды к6шейти7 керек болды.
Соны4 ушын орайлы3 ат3ары7 комитети мийнеткешлерди 1скерий
ислерге таярла7 ма3сетинде qoqi жылы u майда Революциялы3
1скерий ке4еси жанынан 1скерий таярлы3лар2а о3ыты72а
басшылы3 етету2ын ш5лкем д6зилди. Бул ш5лкем улы7ма 1скерий
о3ыты7ды4 орайлы3 б5лими деп аталды. (Всеобуг). Дене
т1рбиясы-Улы7ма 1скерий о3ыты7ды4 ажралмас бир б5лими
124
болып есапланды. Бул ш5лкемни4 басшылары-спорт клубларды4
спорт ж1мийетлерини4 жумыслары менен ты2ыз байланыста
болды. Кейин ала бул ш5лкем Улы7ма 1керий о3ыты7ды4 бас
бас3армасы деп 5згертилди.
Бул ш5лкем 1скерий 81м дене т1рбиясы бойынша жергиликли
жола7шы халы3лар2а басшылы3 етип, ол мектеп жасында2ы
(балалар2а) о3ы7шылар2а халы3 а2арты7шылы3 коммисариаты
басшылы3 етти. !скерий таярлы3лар qi-r0 жас аралы2ында,
1скерликке шекемги таярлы3лар qy-qi жас арасында болып
б5линди. Улы7ма 1скерийй о3ыты7ды4 (всеобуг) тийкар2ы
ма3сети сол жаслар менен армияны шыны33ан жигерли жаслар
менен толы3тыры7дан ибарат болды.
Улы7ма 1скерий таярлы33а о3ыты7 ш5лкем w жыллы3
м6ддетте болып 3алалы3 жерлерде ri0 саат, а7ыллы3 жерлерде er0
саат дене т1рбиясы баярлы3ларынан 5тти. !скерликке шекемги
таярлы3 курслар алдына т5мендеги 7азыйпаларды 3ойды.
1. Жа7ынгерлерди 7атанды 3ор2а7 миннети тийкарында
т1рбияла7.
2. Жа7ынгерлерди дени са7 шыдамлы ша33ан 3ыйыншылы3ты
же4е билету2ын етип т1рбияла7.
3. Жа7ынгерлерди дене т1рбиясы шыны2ы7лары менен
т1рбияла7.
125
4. Жа7ынгерлерди 1скерий ислер бойынша т1рбияла7.
!скерий дене 1рбиясы таярлы3ларына гимнастика, же4ил
отлетика, спорт ойынлары, ж6зи7, ат7, лыжа спорты киргизилди.
Улы7ма 1скерий о3ыты7 жумысларында бир 3анша
3ыйыншыл3лар болып, т1жирийбели 31нийге кадрларды4
жетиспе7и, ш5лкемлестири7деги 3ыйыншылы3лар, спорт
3урылысларыны4 т5мен д1режеде болы7ы, 6скенелерди4
жетиспе7инде бир 3анша 3ыйыншылы3лар2а ушыралады.
Улы7ма 1скерий о3ыты7да ж1мийетлик искер революциялы3
81рекетлерди4 актив 3атнасы7шысы Николай Ильич Подвойский
дене т1рбиясы системасын ра7ажландыры7да бир 3анша думыслар
иследи.
qoqo жылы e-i апрель аралы2ында Москвада Дене т1рбиясы
81м спорт хызметкерлерини4 I-Улы7ма Россиялы3 съезди
5ткерилди. Съезд жумысы дене т1рбиясы 81м спортты келешекте
ра7ажландыры7 жоллары 81м жиберилген кемшиликлерди
сапластыры7дан ибарат еди. Съездге фабрика, завод, темир жол
орайлары менен жергиликли спорт гимнастика ш5лкемлеринен
делегатлар 3атнасты. Улы7ма 1скерий о3ыты7да жергиликли спорт
ш5лкемлерине мектеплерге педагог 31нийгелер менен
т1мийинлени7 бектилди.
126
Спорт инструкторларын таярла7 мселеси бойынша 3ыс3а
м6ддетли курслар ш5лкемлестири7 81м Москва дене т1рбиясы
институты ш5лкемлестири7 м1селелери 3аралды. Съезде
1скерийликке шекемги таярла7ды4 положениясы 81м спорт
клубларды4 уставы бекитилди. Ж1мийетлик спорт ш5лкемлери
менен Улы7ма 1скерий таярлы3лар2а о3ыты7ды бир-бири менен
байланыслы алып бары7 формалары ислеп шы2ылды. qow0 жылы
г6зде съезд шешими менен Мовквада Дене т1рбиясы жо3ар2ы
ке4еси д6зилди. qowq жыл2а келип qw областлы3 tw губерниялы3
жергиликли дене т1рбиясы ке4еслери д6зилди. Дене т1рбиясыны4
жергиликли ке4еслерини4 7азыйпалары- мектеплерди4 спорт клуб
д5гереклерини4 дене т1рбиясы саба3ларын ба3ла7, сол жерлерде
дене т1рбиясы 81м спорт пенен шу2ылланы7шылар2а врачлы3
ба3ла7ды ш5лкемлестири7 дене т1рбиясы 81м спортта 6гит-н1сият
жумысларын ж6ргизи7ден ибарат еди.
Дене т1рбиясы 81м спорт ке4еслерин ш5лкемлестир7де
м1млекетлик 3аржыларды4 жетиспе7и жо3ары м2лы7матлы
31нийгелерди4 81м спорт инструкторларды4 аз д1режеде болы7ы
5зини4 бир 3анша кери т1сирин тийгизди.
Дене т1рбиясы 81м спорт салаларында жумыс методларын 81м
формаларын белгиле7 81м спорт ш5лкемлерине ж1рдем бери7
ба2дарлар к5рсети7, жо3ары ма2лы7матлы 311нийгелерди
127
таярла7ды мектеплер ушын дене т1рбиясы бойынша ба2дарламалар
таярла7 талап етти.


Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Все общая история физической культуры и спорта qoiw ж автор Л Кун.
2. История организация физическая культура и спорта. qoir ж автор. В.В.
Стольбов.
3. Жисмоний тарбия тарихи. (узб яз) автор. Н.И. Торпов. В.М. Выдрин.
4. Все общая история физическая культура и спорта. автор
Л.Кун.1982.
5. Жисмоний тарбия тарихи. автор. Н.И.Торопов 81м
В.М.Видрин