Лекции 1 мавзу. Фаннинг предметига кириш. Замонавий халқаро ташкилотлар тизимини шакллантириш. Уларнинг таснифи. Халқаро ташкилотлар ҳуқуқи

Халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар
тушунчаси ва белгилари

Бугунги кунда халқаро ташкилотлар халқаро-ҳуқуқий муносабатларнинг фаол қатнашчилари ҳисобланадилар. Халқаро ташкилотлар институтининг ривожланиши шундан далолат берадики, давлатлар авваломбор, халқаро муносабатларга сезиларли тасир эта оладиган ва этаётган халқаро ҳукуматлараро ташкилотларни ташкил этишга эътибор қаратишган. Мазкур ҳолатлар халқаро ташкилотлар тушунчаси, унинг асосий белгиларини аниқлаб олиш зарурлигини англатади.

Тушунчадан кўришимиз мумкинки, халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқнинг бирламчи субъектлари бўлган давлатлар томонидан таъсис этилади ва улар келишувининг ҳуқуқий натижаси бўлиб ҳисобланади.
Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқида ҳукуматлараро ташкилотлар давлатлар ишлаб чиққан ва маъқуллаган халқаро битим ёки бошқа таъсис ҳужжати асосида, ҳукуматларнинг муайян халқаро муаммоларини ҳал этиш ҳамда турли ижтимоий қурилиш йўлини танлаган давлатлар ўртасида ҳар томонлама ҳамкорликка кўмаклашиш мақсадида тузилган доимий давлатлараро тузилма, деб қаралади.

Халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар – муайян мақсадларни амалга ошириш учун халқаро ҳукуматлараро шартнома асосида таъсис этилган, доимий фаолият олиб борувчи органлар тизимига эга, аъзолари фақат халқаро ҳуқуқ субъектларидан иборат, ўз халқаро ҳуқуқ субъектлилигига эга бўлган, халқаро ҳуқуқга мувофиқ тузилган давлатлар бирлашмаси.
Адабиётларда халқаро ташкилотларни халқаро ҳуқуқнинг “иккиламчи субъектлари”, “ҳосилавий субъектлар” деб номланишини ҳам учратиш мумкин¹³.
Халқаро ташкилотлар “ташкилот” сўзидан ташқари турлича номлар билан ҳам юритилиши мумкин. Хусусан, иттифоқ, жамғарма, банк, агентлик, марказ ва бошқа номларни ташкилотлар номларида учратишимиз мумкин. Масалан, Халқаро Меҳнат Ташкилоти, Халқаро валюта жамғармаси, Халқаро тикланиш ва тараққиёт банки, Атом энергияси бўйича халқаро агентлик, Европа Кенгаши, Араб давлатлари лигаси.
Халқаро ташкилотлар тушунчасини ўрганишда уларнинг халқаро ноҳукумат ташкилотлар билан аралаштирмаслик лозим. Чунки, мазкур ташкилотлар ўзига хос белгилари, ҳуқуқий мақоми ва халқаро ҳуқуқ субъектлилиги жиҳатидан бир биридан фарқ қилади. Одатда, халқаро ташкилотлар дейилганда халқаро ҳукуматлараро ташкилотларни тушунилади. Агарда, халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларга назар ташлайдиган бўлсак, халқаро ташкилот – бу ҳукуматлараро ташкилот деб кўрсатилган холос. Бироқ, бундай таъриф фақат ҳукуматлараро ташкилотни ноҳукумат ташкилотдан фарқлайди холос (1986 йилги Халқаро ташкилотлар ва давлатлар ўртасидаги ёки халқаро ташкилотлар ўртасидаги шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги Вена конвенцияси, 2-модда). Бу ҳақда халқаро ташкилотлар ҳуқуқига бағишланган адабиётларда кўп бор билдириб ўтилган¹⁴.