L. S. Karieva makroiqtisodiyot

 
7.4 IS-LM modelida byudjet – soliq siyosati 
Soliq-byudjet (fiskal) siyosatga binoan soliqlar belgilanadi, byudjet mablag‛lari 
aniq maqsadlar yo‛lida ishlatiladi. Soliq siyosati
 
soliqlar vositasida byudjetga pul 
to‛plashga qaratiladi. Unga binoan soliq turlari aniqdanadi, soliq stavkalari, soliq; 
solinadigan obyektlar, soliq imtiyozlari, soliq undirish tartibi belgilanadi. 
Soliqlar davlatning iqtisodiyotga ta’sir etishida qo‛llaniladigan
 
asosiy vositadir
.
Iqtisodiyotni rag‛batlantirish zarur bo‛lganda soliqlardan imtiyozlar beriladi. 
Bunda soliq kamaytiriladi, soliqni un dirish muxlati cho‛ziladi yoki umuman soliq
undirilmaydi. Natijada firmalarga tegadigan foyda ko‛payadi, ular foydani 
reinvestitsiya kiladi, ya’ni qaytadan ishlab chiqarishni o‛stirishga yuboradi. Ishlab 
chiqarish qizib ketganda uning o‛sishini sekinlashtirish zarur bo‛lsa soliqlar 
oshiriladi. By usul kapitalning eski tarmoklardan chiqib yangi istiqbolli 
tarmoqlarga ko‛chib o‛tishiga ham yordam beradi, chunki eski joydagi yuqori soliq 
xarajatni oshirib, foydani kamaytirib yuboradi, yangi joydagi soliqning kamligi 
foydani oshiradi. 
Fiskal siyosatda iqtisodiyotni barqarorlashtirish va o‛stirish uchun ikki xil 
yo‛ldan boriladi: 
1) ilgari kiritilgan va xozir amalda bo‛lgan iqtisodiy stabilizatorlarni 
-
vositalarni qo‛llashni davom ettirish. Davlat qonun yo‛li bilan shunday tartibni 
o‛rnatadiki, unga binoan moliya normativlari (me’yorlari) joriy etiladi. Bular 
sharoyitni o‛zgarishiga qarab avtomatik ravishda amal qilaveradi. Bular jumlasiga 

---

141 
soliq stavkalarini, ishsizlik nafaqasi miqdori, daromadlarning inflyasiyaga qarab 
indeksatsiya qilinishi, ijtimoiy yordam ko‛rsatish normativlarini kiritish mumkin. 
Masalan, daromad solig‛i daromad miqdoriga nisbatan 15% qilib belgilansa, 
daromad ko‛payishi bilan uning miqdori ham avtomatik ravishda oshadi. 
Daromadlarni 20 % indeksatsiyalash tartibi o‛rnatilgan bo‛lsa, narx oshgan 
taqdirda shu 20 
% 
darajada daromad ham kupaytiriladi. 
2) sharoitga qarab yangi normativlarni kiritish yo‛lidan borish, bu diskretsion 
fiskal siyosati deb yuritiladi. Bu siyosat doirasida yangi soliq stavkalari joriy 
etiladi, yangi soliqlar kiritiladi, byudjet mablag‛larini sarflash normativlari 
o‛zgartiriladi. Diskretsion siyosat o‛zgargan sharoitga moslashish siyosatidir. 
Iqtisodiyot bir maromda o‛sib borayotganda birinchi yo‛l, u tanglikka yo‛liqib, 
undan chiqish kerak bo‛lganda ikkinch ya’ni diskretsion yo‛l ustuvor bo‛ladi. 
Fiskal siyosat byudjet orqali ham iqtisodiyotga ta’sir etadi. Byudjet xisobidan 
davlat ishlab chiqarish infratuzilmasiga katta investitsiyalarni yuboradi, milliy 
iqtisodiyot uchun ahamiyatli ish (masalan, yangi texnologiyani yaratish) bilan 
shug‛llanuvchi korxonalarga subsidiya beriladi. Subsidiya moliyaviy yordam 
sifatida qaytarib olinmaydi, uning xisobidan xarajatlar qoplaiib foyda ko‛payadi, 
bu bilan korxonalar rag‛bantiriladi. 
Byudjet siyosat ijtimoiy ne’matlarning yaratilishini kerakli mikdorda pul bilan 
ta’minlab turishga qaratiladi. Davlat byudjeta balanslashgan bo‛lishi, ya’ni 
daromadlarga qarab xarajatlar kilinishi zarur bo‛ladi. Byudjet siyosati shundan 
kelib chiqqan holda, byudjet defitsitiga yo‛l bermaslikni, defitsit yuz bergan 
takdirda ham bu me’yorida bo‛lishiga qaratiladi. Byudjet siyosati davlatning ichki 
va tashki qarzining ham me’yorida bo‛lishini ta’minlashi zarur. 
Fiskal siyosat ikki xil bo‛ladi: 
1. Faol fiskal siyosatda
 
diskretsion vositalar ishga solinadi. masalan, soliqlar 
kamaytiriladi, ulardan saylangan tarzda bo‛lsada siylovlar beriladi, byudjetdan 
transfertlar berish ko‛paytiriladi, firmalar subsidiyalar oladi. Bularning hammasi 
iqtisodiy faollikka olib keladi. Firmalar xarajati qisqarib foydasi ortadi, aholining 
transfertlar hisobidan xarid qobiliyati oshadi. Xullas, bu siyosat firmalar va 

---

142 
xonadonlar talabini oshiradi. Mana shunday yo‛l ko‛p xollarda iqtisodiyot 
qiyinchilikdan chikib, o‛zini o‛nglab olishi uchun qo‛llaniladi. 
2. Nofaol fiskal siyosat moliyaviy stabilizator larni uzgartirmay, ularni erkin 
ishlashiga yo‛l berishga qaratiladi, chunki bozor mexanizmi yaxshi ishlab turgan 
bo‛ladi. Iqtisodiyotning uzilishlarsiz yuksalib borishi tufayli moliya vositalarini 
o‛zgartirishga xojat qolmaydi. Demak, bu siyosat iqtisodiy o‛sish to‛xtovsiz 
borayotgai kezlarda ish beradi.