L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Yopiq iqtisodiyotlar
- bu o‛zaro aloqada muhim, ba’zan taqiqlovchi to‛siqlarga 
ega bo‛lgan iqtisodiyotlar bo‛lib, ko‛pincha mahalliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi 
bozordagi kuchli raqobatchilardan himoya qiladi va ba’zida mahalliy ishlab 
chiqaruvchilarning tashqi bozorlarga chiqishi uchun yanada qulay sharoitlar 
yaratadi. 

---

21 
Iqtisodiyotning ochiqlik yoki yopiqlik darajasini qanday aniqlash mumkin. 
Ba’zan ular buni eksport yoki importning milliy mahsulotdagi ulushi 
to‛g‛risidagi ma’lumotlar asosida tushunishga harakat qilishadi. Biroq, ular faqat 
tashqi savdoga nisbatan bog‛liqlikni ko‛rsatadi. Iqtisodiyotning yopiq yoki ochiq 
bo‛lgan darajasi, asosan, davlat tomonidan tartibga solinadigan ayirboshlash rejimi 
tomonidan baholanishi kerak. Shuni yodda tutish kerakki, tashqi dunyo bilan 
iqtisodiy aloqalar faqat savdo (eksport - import), ya’ni moddiy oqimlar bilan 
chegaralanmaydi. Ular kapital va ishchi kuchining harakatini (oqimlarini) o‛z 
ichiga oladi. Va shunga qaramay, xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosini xalqaro 
savdo tashkil etadi. 
1.5 Doiraviy aylanish modeli. “Daromadlar-xarajatlar” va “resurslar-
mahsulotlar” oqimi
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish 
umumiy jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning 
doiraviy oqimi modeli
 
ko‛rinishida tasavvur qilish mumkin. Bu sodda model 
makroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan (ya’ni 
davlat ishtiroki mavjud bo‛lmagan) yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviy oqimi 
firmalar va uy xo‛jaliklari o‛rtasida amalga oshiriladi (1.5.1-rasm). 
1.5.1-rasm. Sof bozor iqtisodiyoti sharoiti “resurslar - mahsulotlar”va 
“daromadlar - xarajatlar”ning doiraviy aylanishi modeli. 
Uy xo‛jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo‛lgan barcha iqtisodiy 

---

22 
resurslarni resurslar bozoriga yetkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarni sotib 
olib turli xil mahsulotlarga, xizmatlarga aylantiradilar, so‛ngra esa ularni tayyor 
mahsulotlar va xizmatlar bozoriga yetkazib beradilar. Ayni paytda “resurslar - 
tovarlar va xizmatlar” oqimiga qarama qarshi yo‛nalishda “daromadlar - 
xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy xo‛jaliklari o‛zlari 
yetkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni tovarlar va 
xizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki aksincha korxonalar resurslar 
uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evaziga daromad 
oladilar. 
Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni, daromadlar va 
xarajatlar oqimi jami talabni ko‛rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo‛lmagan yopiq 
iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o‛zaro teng bo‛lishi firmalarnining 
yalpi sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo‛jaliklarining yalpi 
daromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo‛lishi shaklida namoyon bo‛ladi. 
Bu ko‛rsatkichlar o‛rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning 
pasayishi, inflyasiya va ishsizlik darajalarining ko‛tarilib ketishiga sabab bo‛ladi. 
Davlat aralashuvi mavjud bo‛lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab 
ko‛rinish oladi.
Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovarlar va xizmatlar, daromadlar- 
xarajatlarning uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat 
aralashuvi bilan ta’minlanadi (1.5.2-rasm). 
Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning harakatini bevosita 
boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorlarida qatnashish orqali ularning 
iqtisodiy faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Davlat korxonalar va uy 
xo‛jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga subsidiyalar berish, aholiga 
transfert to‛lash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir 
talablariga ta’sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar bozoridan hamda tovarlar va 
xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. 

---

23