L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Ikkinchidan
, mamlakatlarning tabiiy-iqlim sharoitidagi farqlar (foydali 
qazilmalar zaxiralari, haydaladigan erlarning miqdori va sifati va boshqalar). 
Masalan, Finlyandiyada uzum va undan sharob ishlab chiqarilishi mumkin. Ammo, 
shunisi aniqki, bunday mahsulotni ishlab chiqarish birligiga to‛g‛ri keladigan 
unumdor tuproq, yiliga quyoshli kunlar soni, o‛rtacha yillik harorat va 
yog‛ingarchilik miqdori bunday hosil va mahsulot uchun qulay sharoit yaratadigan 
mamlakat bilan taqqoslanmaydi. Shunday qilib, tabiiy sharoitlar qishloq xo‛jaligi 
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qulay bo‛lmagan mamlakatlar mavjud, 
boshqa mamlakatlarda ular ushbu sohani juda daromadli qilishga imkon beradi. 
Umuman olganda, agar mamlakatda ayrim tovarlarni ishlab chiqarish uchun 
eng yaxshi sharoitlar mavjud bo‛lsa va ular bilan bog‛liq xarajatlar minimal bo‛lsa, 
demak, bu ushbu tovarni ishlab chiqarishni ko‛paytirish va boshqa mamlakatlarga 
sotish orqali mamlakat ichida ishlab chiqarilishi mumkin bo‛lmagan yoki ularni 
ishlab chiqarish samarasiz bo‛lgan tovarlarni sotib olishga imkon beradi. Ko‛rib 
chiqilayotgan sharoitda mamlakatlarning iqtisodiy tuzilishi bir- biridan farq qiladi 
va shu bilan xalqaro savdoni yanada rivojlantirish uchun sharoitlar yaratadi. 
Foydali qazilmalarga kelsak, tabiiy resurslar iqtisodiyotning tuzilishini va 
uning iqtisodiy o‛sishini qay darajada belgilaydi, degan savol juda ziddiyatli. 

---

223 
Shubhasiz, u tobora aniqroq bo‛lib bormoqda, masalan, XIX-asrda qabul qilingan 
g‛oya: Angliya o‛zining gullab-yashnashi uchun ko‛mir zaxiralari tufayli qarzdor, 
viroq, aniq tabiiy resurslarning mavjudligi mamlakat iqtisodiyoti tarkibida ma’lum 
bir yo‛nalishni vujudga keltirishi aniq, ayniqsa, agar bu mamlakat juda kichik 
bo‛lsa (masalan, Quvayt). 
Uchinchidan
, milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarining notekis rivojlanishi.
Ichki bozorda sotish mumkin bo‛lmagan, eng jadal rivojlanayotgan tarmoqlarning 
mahsulotlari jahon bozoriga eksport qilinmoqda. 
To‛rtinchidan
, aholining to‛lov qobiliyatining cheklanganligi. Milliy iqtisodiy 
tizimlarning rivojlanishining hozirgi bosqichida ichki bozorning sig‛imi aholining 
to‛lov qobiliyati bilan cheklangan bo‛lsa, ishlab chiqarish hajmini maksimal 
darajada kengaytirish tendentsiyasi mavjud (o‛rtacha xarajatlarni minimallashtirish 
uchun). Shuning uchun ishlab chiqarish ichki talab chegarasini muqarrar ravishda 
oshiradi va har bir mamlakat tadbirkorlari tashqi savdo bozorlari uchun qattiq 
kurash olib borishmoqda. 
Yuqorida sanab o‛tilgan barcha omillarning ta’siri natijasida mamlakatlarning 
aksariyat qismi o‛zlarining ortiqcha mahsulotlarini tashqi bozorlarda sotish, 
shuningdek tashqaridan ma’lum tovar va xizmatlarni olish zarurati tug‛ilmoqda. 
Ayrim mamlakatlarning xalqaro aloqalarini kengaytirishdan manfaatdorligi, qabul 
qiluvchi davlatlarning arzon ishchi kuchi va xom ashyosidan foydalanganligi 
sababli ko‛proq foyda olishga intilish bilan ham izohlanadi. 
Xalqaro savdo zarurati cheklangan resurs bazasi va tor ichki bozori bo‛lgan 
ko‛plab davlatlar ichki iste’mol uchun zarur bo‛lgan barcha tovarlarni yetarlicha 
samaradorlik bilan ishlab chiqarishga qodir emasligi bilan izohlanadi. Bunday 
mamlakatlar uchun eksport zarur tovarlarni olishning bir usuli hisoblanadi va shu 
sababli u ba’zan o‛zlarining ichki mahsulotlarining 25-30% yoki undan ko‛pini 
tashkil qilishi mumkin. 
Xalqaro savdo-sotiq zarurligini keltirib chiqaradigan yana bir sabab - ma’lum 
bir mamlakat hududi va aholisining soni. Nisbatan kichik, kichik va yirik davlatlar 
o‛zlarining kattaligi bo‛yicha sanoat tarmoqlari va mahsulotlarning tuzilishi, sifati, 

---

224 
miqdori, tabiati va boshqa parametrlarida sezilarli farqlarga ega. Masalan, 400 
mingga yaqin aholi va 2,6 ming km hududga ega Lyuksemburg po‛lat, alyuminiy, 
kimyo zavodlariga ega. 
Mineral zaxiralaridagi farqlar, haydaladigan yerlarning miqdori va sifati, tabiiy 
va iqlim sharoiti ham xalqaro savdo zarurligini keltirib chiqaradi. Masalan, OPEK 
mamlakatlarida neft qazib olish rivojlanib bormoqda va aynan ular jahon neft 
narxlarini belgilaydilar. Rossiya gazga boy va ko‛p miqdorda don ishlab chiqaradi.
Janubiy Afrika Respublikasi (Janubiy Afrika) oltin va olmos qazib olish bo‛yicha 
yetakchi hisoblanadi. 
Yana bir sabab - milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarining notekis rivojlanishi.
Har bir mamlakatda mashhur va ularni boshqa davlatlardan ajratib turadigan 
an’anaviy, tarixiy ravishda shakllangan sanoat tarmoqlari mavjud. Shunday qilib, 
Braziliya kofe bilan, Frantsiya vino va shampan bilan, Angliya jun bilan, Xitoy 
ipak bilan, Rossiya yog‛och va gaz bilan mashhurdir. 
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya’ni mamlakatlarning 
ixtisoslashuvi va ular o‛rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar 
o‛z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar 
ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi 
va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi 
va unga bog‛liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim obyektiv sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o‛rtasida 
notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo‛lgan yoki rivojlangan davlatlar 
ham barcha resurslar bilan o‛zini to‛liq ta’minlay olmaydi. Ular o‛zlarida ortiqcha 
bo‛lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo‛lgan resurslarni 
import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab 
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik 
bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, 

---

225 
ikkinchi tovar O‛zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli 
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va 
o‛zaro savdo-sotiqni yo‛lga qo‛yadilar.
Bu ikki obyektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab 
chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90-yillarning 
boshlarida xalqaro savdo hajmi AQSHda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini, 
Germaniyada 30-39 foizini tashkil etdi. Shu davrda O‛zbekiston yalpi milliy 
mahsulotida tashqi savdoning ulushi 10-12 foiz atrofida bo‛ldi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi 
ko‛rinishlarni o‛z ichiga oladi:
- mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg‛i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq 
xo‛jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
- xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;
- transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda 
xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;
- yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-xou»lar. 
Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to‛g‛ri keladi.
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini 
ayirboshlashning barcha ko‛rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida 
amalga oshiriladi. Ular o‛z navbatida eksport, import, reeksport va reimport 
operatsiyalariga bo‛linadi.
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni 
mamlakatga olib kelish. Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta 
ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish.
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov 
berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.