L. S. Karieva makroiqtisodiyot

 

---

213 
3. Daromad va moddiy boyliklarni qayta taqsimlash
. 
Yordam dasturlari bo‛yicha mablag‛larni taqsimlash uchta yo‛nalishda amalga 
oshiriladi: 
- birinchi yo‛nalish, aholi tomonidan olinadigan daromadlarning bir qismi 
mehnatga bog‛liqligi, lekin shu bilan birga qondirilgan ehtiyojlar hajmi hisobga 
olinishi bilan tavsiflanadi; 
- ikkinchi yo‛nalish shundaki, amalga oshirilgan to‛lovlar ushbu xodimning 
ishi bilan hech qanday aloqasi yo‛qligi , lekin ehtiyojlarning hajmi hisobga olinishi 
va bu to‛lovlarni qondirish uchun yo‛naltirilganligi bilan tavsiflanadi. Ushbu 
to‛lovlar ko‛p bolali ishchilarga, yolg‛iz onalarga, ixtisoslashtirilgan davolanish 
uchun bolalar nafaqalarini, bolalar muassasalarida, maktab-internatlarda bolalarni 
boqish uchun davlat subsidiyalarini o‛z ichiga oladi. Ushbu subsidiyaning miqdori 
bolalar soniga va ota-onalarning daromad darajasiga bog‛liq; 
- uchinchi yo‛nalishning o‛ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning 
asosiy qismi imtiyozlar va xizmatlar ko‛rinishida harakat qilib, noishlab chiqarish 
sohasining tegishli muassasalari orqali bevosita aholiga natura shaklida keladi. 
Yordam dasturlari orqali to‛lovlar mehnat jarayonining o‛ziga bog‛liq 
bo‛lmagan sabablar tufayli kelib chiqadigan daromadlar darajasidagi farqlarni 
kamaytirishga, shuningdek, mehnat qobiliyatini shakllantirish, shaxsiy rivojlanish, 
ko‛proq narsalarga erishish vazifalari nuqtai nazaridan eng muhim bo‛lgan bir 
qator ehtiyojlarni qondirishga yordam berish uchun mo‛ljallangan ya’ni, yuqori 
ta’lim va madaniy darajalar, arzon sog‛liqni saqlash, pensiya ta’minoti va 
boshqalarga. 
10.4 Iqtisodiyotga davlat aralashuvining chegaralari 
Makroiqtisodiy tartibga solishning asosiy sabablari nimalardan iborat?
1. Avvalo, davlatning bozor muhitini saqlash va qo‛llab-quvvatlashdagi o‛rnini 
tan olinishi kerak. Aynan davlat huquqiy tartibga solish orqali asosiy iqtisodiy 
subyektlarning “o‛yin qoidalari”ning o‛rnatilishi va ularga rioya qilinishini 
ta’minlaydi, mulkdorlarning huquqlarini qonunchilik bilan belgilaydi va himoya 
qiladi, iqtisodiyotdagi raqobat tamoyillarini saqlashga hissa qo‛shadi, adolatsiz 

---

214 
raqobat shakllarini taqib qiladi, iqtisodiy faoliyatning ko‛plab jihatlarini tartibga 
soladi va hokazo. 
2. Davlat pul tizimining normal ishlashini ta’minlaydi, bu standartni rad etish 
sharoitida ayniqsa muhimdir. Bir qarashda, huquqiy tartibga solishda mavjud 
bo‛lgan majburlash elementlari bozor iqtisodiyotining asosi hisoblangan, amalga 
oshirish erkinligi va xususiy manfaatlarning ustuvorligini cheklaganday ko‛rinadi. 
y Aslida, majburlash tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishning bir usulidir. y 
bunday majburlash davlat tomonidan barcha yirik iqtisodiy subyektlar va umuman 
jamiyat manfaatlari uchun amalga oshiriladi. Ammo o‛z navbatida, agar davlat 
boshqaruvi xarajatlari tranzaksiya xarajatlaridan yuqori bo‛lib chiqsa, bu 
davlatning tegishli sohalarni tark etishiga sabab bo‛ladi. 
3. Iqtisodiyotga davlat aralashuvining yana bir asosli sababi bu ijtimoiy 
mahsulotlarini ishlab chiqarish zarurati. Ushbu xususiyatlar to‛liq qo‛llaniladigan 
sof ijtimoiy ne’matlarga milliy mudofaa, dengiz chiroqlari xizmatlari, ko‛cha 
yoritgichlari va hokazolarni kiritish mumkin. Ba’zi tovarlar eksklyuzivlik (istisno) 
va raqobatbardoshlik xususiyatlarining qisman yo‛qligi bilan ajralib turadi - bular 
(kvazi ijtimoiy) ne’matlar: jamoat tartibi, jamoat bog‛lari, yo‛llar va boshqalardir. 
Ba’zan bu imtiyozlar ta’lim, tibbiyot va madaniyatni o‛z ichiga oladi. O‛z 
xususiyatlariga ko‛ra, ijtimoiy ne’matlar davlat tomonidan yoki davlatning 
pudratchilari bo‛lgan firmalar tomonidan ishlab chiqariladi va bepul foydalanish 
uchun byudjet mablag‛lari hisobidan ta’minlanadi. Shu bilan birga, tovarlarni 
ishlab chiqarish hajmini va resurslarning tegishli xarajatlarini aniqlash juda qiyin 
muammo bo‛lib, muvozanat hajmi va narxlarni aniqlashning an’anaviy bozor 
mexanizmi bu yerda ishlamaydi. 
4. Iqtisodiyotni baynalmilallashtirishni kuchaytirish davlatning yana bir 
makroiqtisodiy vazifani - mamlakatning to‛lov balansining muvozanatini keltirib 
chiqaradi. To‛lov balansidagi defitsit ko‛plab noqulay vaziyatlarni vujudga 
keltirishi, milliy iqtisodiyotning ahvolini yomonlashtirishi, tashqi dunyoga 
bog‛liqligini kuchaytirishi va murakkab va og‛riqli makroiqtisodiy tuzatishlarni 
talab qilishi mumkin. Shuning uchun davlat bir qator hollarda tashqi iqtisodiy 

---

215 
siyosatning favqulodda choralariga murojaat qilgan holda mamlakat to‛lovlarini 
qisqa va uzoq muddatli muvozanatlash uchun u yoki bu siyosatni olib boradi. 
5. Ijtimoiy taraqqiyotning asosi sifatida iqtisodiy o‛sishni rag‛batlantirish 
zarurati iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yana bir mumkin 
bo‛lgan sababidir. 
Makroiqtisodiy tartibga solishning yuqoridagi sabablari aslida ularning 
mumkin bo‛lgan maqsadlarini belgilaydi va bu maqsadlar nafaqat to‛ldiruvchi, 
balki qarama-qarshi ham bo‛lishi 
mumkin. Bitta maqsadga erishish, 
iqtisodiyotning boshqa bir yo‛nalishdagi ahvoli yomonlashishi bilan birga keladi, 
masalan, to‛liq bandlikni ta’minlash uchun inflyatsiya ko‛tarilishi mumkin va 
aksincha, inflyatsiyaga qarshi kurash bir muncha vaqt iqtisodiy o‛sishni unutishni 
talab qiladi va hokazo. Ushbu o‛ziga xos holat iqtisodiy adabiyotda juda aniq – 
sehrli to‛rtburchak nomiga ega bo‛ldi. Ushbu to‛rtburchakning “burchaklari” 
quyidagilardir: narxlar barqarorligi, aholining samarali to‛liq ish bilan 
ta’minlanishi, to‛lov balansi va iqtisodiy o‛sish. Bularning barchasi, albatta, davlat 
tomonidan iqtisodiyotni samarali tartibga solishni murakkablashtiradi, chunki bu 
ustuvor maqsadlar va ma’lum qurbonliklarni talab qiladi. 
6. Davlat tomonidan tartibga solishning pirovard maqsadi - ijtimoiy-iqtisodiy 
tizim samaradorligini va fuqarolar farovonligini oshirishga ko‛maklashishni 
ta’kidlash kerak. 
Jahon amaliyoti shuni ko‛rsatadiki, davlat tomonidan tartibga solish tizimlari 
juda ko‛p va har bir mamlakatda ular o‛ziga xos xususiyatlarga ega bo‛lib, ular 
ham milliy, ham taraqqiyotning ma’lum bir tarixiy bosqichining xususiyatlarini aks 
ettiradi. 
Odamlarning farovonligi, davlatning o‛zi taqdiri, mamlakat jahon bozorida o‛z 
o‛rnini egallashi va mustahkamlashi davlat o‛z vazifalarini qanday bajarishiga 
bog‛liq. Kambag‛allar, nogironlar, nafaqaxo‛rlar, yosh bolalar va boshqalarni 
davlat tomonidan ijtimoiy qo‛llab-quvvatlash ham juda muhimdir.