L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Nazorat va muhokama uchun savollar 
1. Davlatning iqtisodiyotga aralashishi zaruriyati qaysi omillar bilan 
belgilanadi?
2. Davlatning qanday iqtisodiy funktsiyalarini bilasiz?
3. Davlatning antimonopol siyosati mohiyatini tushuntirib bering.
4. Nima uchun resurslar va daromadlarni ijtimoiy manfaatlarni e’tiborga olib 
qayta taqsimlash zarur?
5. Bozor tizimining ijtimoiy manfaat deb ataluvchi mahsulotlarni ishlab 
chiqarishga munosabati qanday?
6. Respublika hukumatining bozor iqtisodiyotiga aralashuvidan maqsad nima?
 
11. XALQARO SAVDO NAZARIYALARI 
11.1 Xalqaro savdoning zarurligi va ko‛rinishlari 
Xalqaro savdoning rivojlanishi jahon iqtisodiyotida va alohida mamlakatlarda 
moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‛rsatishda sodir bo‛layotgan 
barcha jarayonlarni aks ettiradi. Xalqaro savdo qadimgi davrlarda vujudga kelgan 
bo‛lsa-da, faqat XVI-XVII-asrlar boshlarida, bozor iqtisodiyotini shakllantirish 
davrida barqaror tizimli xarakterga ega bo‛ldi. Jahon savdosi xalqaro tashkiloti, 
jahon iqtisodiy munosabatlarini tartibga soluvchi samarali institutlarning ajralmas 
tizimini shakllantirish XX asrning ikkinchi yarmiga to‛g‛ri keladi. 

---

221 
Xalqaro savdo dunyoning barcha davlatlarini yagona xalqaro iqtisodiy tizimga 
- jahon iqtisodiyotiga bog‛laydi va unda alohida o‛rin tutadi, chunki ham tarixiy, 
ham 
mantiqiy 
ravishda 
jahon 
iqtisodiyotining 
barcha 
tomonlarini 
baynalmilallashtirish tovar aylanmasi sohasidan boshlangan va boshlanadi. Garchi 
zamonaviy sharoitda to‛g‛ridan-to‛g‛ri xorijiy investitsiyalar hajmi xalqaro savdo 
hajmidan oshib ketgan bo‛lsa-da, u xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida 
markaziy o‛rinni saqlab kelmoqda, chunki u deyarli barcha turdagi mehnat 
taqsimotida jumladan qo‛shma ishlab chiqarish faoliyati, xalqaro texnologiyalar 
transferi, litsenziyalash, franchayzing va boshqalarga vositachilik qiladi.
Xalqaro mehnat taqsimotining birlamchi sharti va natijasi sifatida tashqi savdo 
ishtirokchi mamlakatlarga quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi: 
- cheklangan milliy resurs bazasini yengib o‛tish; 
- ichki bozorning imkoniyatlarini kengaytirish va milliy bozor bilan jahon 
o‛rtasidagi aloqalarni o‛rnatish; 
- mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan cheklangan ishlab 
chiqarish ko‛lamini kengaytirish; 
- milliy va jahon ishlab chiqarish xarajatlari darajalari farqi orqali qo‛shimcha 
daromad olish; 
- mamlakatning ixtisoslashuvini rivojlantirish va shu bilan milliy ishlab 
chiqarish hajmini oshirish. 
Bularning barchasi xalqaro savdoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining 
shakllanishi va faoliyatida muhimdir. 
Xalqaro savdoga bo‛lgan ehtiyoj quyidagi asosiy omillar bilan bog‛liq: 
Birinchidan
, mamlakat egallagan hududning o‛ziga xos xususiyati bilan. 
Masalan, Monakoda bu davlatga kerak bo‛lgan oz miqdordagi tonna po‛latni ishlab 
chiqarish uchun metallurgiya zavodi qurilganligini tasavvur qilish qiyin. Agar bu 
amalga oshirilsa, unda ishlab chiqarish foydasiz bo‛ladi. Bu Monako aholisining 
qobiliyatsizligi bilan emas, balki faqat zamonaviy omil bilan izohlanadi. 
Ishlab chiqarish ma’lum bir minimal hajmga erishilganda va shu bilan tobora 
ko‛proq (ijobiy iqtisodiy miqyosda) bo‛lganda samarali bo‛ladi. Hozirda, agar 

---

222 
bunga shoshilinch ehtiyoj bo‛lmasa, ishlab chiqarish hajmi yiliga 4-5 million 
tonnadan kam bo‛lgan metallurgiya korxonalari endi qurilmaydi. Ushbu iqtisodiy 
zarurat kichik mamlakat katta mamlakat bilan bir xil ishlab chiqarish tuzilmasiga 
(ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar) ega bo‛la olmasligiga olib keladi. 
Bundan kelib chiqadiki, kichik hududi va aholisi bo‛lgan rivojlangan 
mamlakatlar asosan tashqi ishlab chiqarish munosabatlariga bog‛liq bo‛ladi, chunki 
ular mamlakat uchun zarur bo‛lgan mahsulotlarning butun spektri bo‛yicha 
samarali ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatiga ega emaslar. 
Natijada, bunday mamlakatlar faqat ishlab chiqarish tuzilmalarini, nisbatan katta 
hajmdagi eksportni va shunga ko‛ra, importni nazarda tutadigan sohalarni 
rivojlantiradilar. Kamroq darajada rivojlangan mamlakatlarning yirik iqtisodiy 
tizimlari ancha murakkab (o‛zini o‛zi ta’minlaydigan) xususiyatini saqlab qolgan.