Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

3 soniyalik fakt
 
Geyzenbergning 
noaniqliklar tamoyilidan 
shunday xulosa chiqib 
keladiki, tabiatda 
butunlay bo‘shliq hudud 
bo‘lmaydi. Hatto 
vakuumda ham «virtual» 
zarrachalar g‘ujg‘on 
o‘ynaydi.
Aloqador mavzular: 
 

 
Geyzenbergning 
noaniqliklar tamoyili
  
(45-sahifa) 

 
Maydonning kvant 
nazariyasi
  
(59-sahifa)
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Jahon hamjamiyati 
oldida turgan 
masalalarni «nolinchi 
nuqta energiyasi» orqali 
hal qilish mumkinmi? 
Aksariyat fiziklar buning 
imkonsiz ekanini 
ta’kidlashadi. Haqiqatan 
ham, o‘zi shundoq ham 
eng past energetik 
darajada turgan narsadan 
yana qanday energiya 
ajratib olish mumkin? 
Shunga qaramay, fizika 
sohasida ushbu tasdiqni 
inkor qilish niyatidagilar 
ham uchrab turadi. 
Xususan, 1984-yilda 
Robert Forvard ismli 
fizik Kazimir effektiga 
asoslangan holda 
ishlovchi «vakuum 
fluktuatsion batareyasi» 
haqidagi xayoliy 
tajribani bayon qilgan 
edi. Ravshanki, mabodo 
bunday batareya amalda 
yasalgan taqdirda ham, u 
o‘zi ishlab chiqargandan 
ko‘ra ko‘proq energiya 
iste’mol qiladi.
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Xendrik Kazimir 
(1909-2000) 
Golland fizigi
.
Robert Forvard
(1932-2002) 
Asli kasbi raketasozlik 
bo‘yicha muhandis 
bo‘lgan Amerikalik 
fantast-yozuvchi. 
 
Kazimir effektiga 
binoan, vakuumda 
bir-biriga o‘ta yaqin 
joylashgan plastinalar 
o‘zaro tortishadi.

---

---

O‘ta o‘tkazgichlar
1911-yilda fizik Xayke Kammerling-Onnes 
simobning o‘ta past haroratlardagi xossalarini tadqiq 
qildi. Uning hayratiga sabab bo‘lgan tarzda, 
‒268,95 
℃ haroratda simobning elektr qarshiligi bus-butkul 
yo‘qolib qoldi! Agar, shunday o‘ta o‘tkazgichga tok 
berilsa, unda, tok mazkur o‘tkazgich bo‘ylab abadiy 
oqishi ham mumkin. Faqat bitta sharti – o‘tkazgich 
berilgan haroratda doimiy saqlanishi kerak. Albatta, 
o‘sha paytlarda olimning mazkur fikri ko‘pchilikka 
erish tuyulgandi. Lekin, 1950-yillarda Amerikalik 
fiziklar Jon Bardin, Leon Kuper va Jon Shriffer 
tomonidan, o‘ta o‘tkazuvchanlikning mazkur xossasi 
amalda, eksperimental isbotlandi. Ularning tajribalarida 
o‘ta past haroratlarda elektronlarning «Kuper 
juftliklari» hosil qilishi, ya’ni, xuddi o‘zaro yaxlit 
bozon-zarracha singari namoyon bo‘luvchi juftlikka 
birlashishini ko‘rsatib berdi. Bir vaqtning o‘zida bir 
joyda bir xil holatda bo‘la olmaydigan fermionlardan 
farqli o‘laroq, bunday juftliklar, xuddi fotonlar singari 
aynan bir vaqtning o‘zida aynan bir xil holatda va ko‘p 
sonda to‘planib, guruh hosil qilishi mumkin. O‘ta past 
haroratlarda esa, o‘zini xuddi yaxlit bir-butun singari 
tutishi mumkin bo‘lgan ko‘p sondagi Kuper juftliklari 
to‘plami hosil bo‘ladi va bu to‘plamni o‘ziga xos 
«kondensat» deyiladi. Oddiy o‘tkazgichlarda tok oqqan 
paytda, elektronlar alohida-alohida, yakka holda 
harakatlanadi; o‘ta o‘tkazgichlarda esa, tok oqqan 
payda o‘ta o‘tkazgich material bo‘ylab ushbu kondensat 
yaxlit holda harakatlanadi va u o‘z yo‘lida, mazkur 
materialni tashkil qiluvchi atomlarning qarshiligiga 
yo‘liqmaydi. O‘ta o‘tkazgichlar magnit-rezonans 
tomograflar uchun, yoki, zarrachalarni tezlatkich 
uskunalari uchun o‘ta kuchli magnitlar hosil qilish 
imkonini beradi. Aynan ushbu o‘ta o‘tkazuvchanlik 
hodisasi sababli ham, magnitning o‘ta o‘tkazgich ustida 
muallaq turishini ta’minlovchi Meysner effekti yuzaga 
keladi. Chunki, o‘ta o‘tkazgichlar magnit maydonini 
o‘zidan butunlay chiqarib tashlaydi.