Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Qayta me’yorlash bu – 
juda qulay matematik 
xiyla bo’lib, ba’zi katta 
muammolarni yechish 
imkonini beradi. Lekin 
Richard Feynman buni 
«puch yong’oq» deb 
atagan. 
Aloqador mavzular: 

 
Maydonning kvant 
nazariyasi
  
(59-sahifa)

KED asoslari
  
(61-sahifa)

 
Feynman 
diagrammalari
  
(65-sahifa)
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Qayta me’yorlash albatta 
yaxshi ish beradi; lekin, 
uni o’ylab topgan olim – 
Richard Feynmanning 
o‘zi uni haq deb qabul 
qila olmagan. Pol Dirak 
ham ushbu usuldan 
uzoqroq yurgan. Eslatib 
o’tamiz, Dirak 
antimoddaning 
mavjudligini taxmin 
qilib, o‘z tenglamasidan 
kelib chiqayotgan ayrim 
g’alati xulosalarni inkor 
etishlariga qarshi turgan. 
Matematik 
hisoblashlardagi o’sha 
noqulay cheksiz qatorlar 
qandaydir muhim 
ma’noga ega bo’lib, real 
voqe’lik tabiatining 
qandaydir fundamental 
mohiyatiga aloqador 
bo’lsa-ya?. 
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Julian Shvinger 
(1918-1994) 
AQSH fizigi. KEDni 
qayta me’yorlash bilan 
shug’ullangan.
Sinitiro 
Tomonaga
(1906-1979) 
Yapon fizigi. Qayta 
me’yorlash usulini 
mustaqil ravishda 
ishlab chiqqan.
Zarra-antizarra 
juftliklari hisob-
kitoblarni 
cheksizlikka 
yo’liqtiradi.

---

---

Feynman diagrammalari
AQSHlik fizik Richard Feynman 1940-yillar 
boshida, kvant dunyosidagi turli jarayonlarning qay 
tariqa yuz berishini oson va yaqqol tasavvur qilish 
imkonini beradigan grafik chizmalarni – Feynman 
diagrammalarini 
ishlab 
chiqdi. 
Ushbu 
diagrammalarning asosida, protonlar va fotonlarning
o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi kvant elektrodinamikasi 
qoidalari 
yotadi. 
Shuningdek, 
Feynman 
diagrammalari MKNning barcha sohalarida yuz 
beradigan jarayonlarni tasvirlash uchun ham juda 
qulay vosita bo‘lib, ushbu diagrammalar vositasida 
olimlar o‘ta yuqori energiyalar fizikasiga oid ba’zi 
juda murakkab hisob-kitoblarni ham uddalay olishdi. 
Har bir Feynman diagrammasi muayyan qoidalarga 
bo‘ysunadi. Ularda to‘g‘ri chiziqlar va to‘lqinsimon 
chiziqlarning o‘zaro uyg‘unligi, hamda, ushbu 
chiziqlarning kesishish nuqtalaridan iborat bo‘lib, 
ushbu kesishuv nuqtalari zarrachalarning o‘zaro ta’sir 
hodisasiga mos keladi. Feynman diagrammalari bir 
yoki bir necha o‘zaro ta’sirlarni ifodalashi mumkin; 
unda ham o‘qlarning biri fazoni, ikkinchisi esa vaqtni 
ifodalaydi; ya’ni, undagi diagonal bo‘yicha yo‘nalgan 
chiziqlar – zarrachaning vaqt bo‘ylab fazodagi 
harakatini bildiradi. Qiziq joyi shundaki, Feynman 
diagrammalarida antizarralarning harakati vaqt o‘qi 
bo‘ylab zarralar harakatiga teskari yo‘nalishda 
ko‘rsatiladi. Buning izohi shundaki, antizarra aslida 
oddiy zarraning vaqt bo‘yicha teskari yo‘nalishda 
harakatlanuvchi 
ekvivalenti 
sifatida 
namoyon 
bo‘ladi.