Кууат жора курсабой docx


II. 3.Orta Aziyada kartografiya



Download 1,42 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/13
Sana21.08.2021
Hajmi1,42 Mb.
#152953
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
Кууат жора курсабой

II. 3.Orta Aziyada kartografiya

O’zbekistan geografiyasi ha’m kartografiyasina tiyisli ju’da’ a’hmiyetli «Hudud

al  olam»  (Olamning  chegaralari)  X  a’sirde  (983-jilda)  jaratilip,  avtori  belgisizdir.

Onda  sol  da’wirge  tiyisli ju’da’ ko’p  geografiyaliq  mag’liwmatlar  berilgen.  Usi

mag’liwmatlardi  professor  H.Hasanov  hazirgi  zaman  karta  tiykari  tu’sirilip,  sol

da’wirde jazilg’an bul shig’armani ju’da’ quramalilig’in da’lillep berdi.



Abu Rayxan Beruniy. XI-XII a’sirlerde Orta Aziya hamde Xorasandag’i ilim

ha’m pa’n  rawajlaniwin    Abu  Rayxan  Beruniy  shig’armalarisiz  ko’z  aldimizg’a

keltire  almaymiz.  Alimnin’ shig’armalari  tek  g’ana  buring’i  sovet  da’iwinde

shig’arilip qoymasdan, balkim Hindistan, Pakistanda, Misir, Iran, Angliya, Franciya,

Italiya,  Germaniya,  AQSH,  Turkiya  ha’m  basqa  ma’mleketlerde  de  baspadan

shig’arilip kelingen.

Mag’liwmatlarg’a  qarag’anda,  alimnin’ 113  shig’armasi  bolg’an.  Shig’is

ilimtaniwshilarinin’ en’ son’g’i esap-kitaplarina qarag’anda bul shig’armalardin’ 70

si astronomiyag’a, 20 si matematikag’a, 12 si geografiya ha’m geodeziyag’a, 4 ewi

kartografiya, 3 ewi klimatologiyag’a tiyisli ekenligi aniqlang’an.

Beruniydin’ shig’armalari  arasinda  geografiyag’a  tiyisli  shig’armalar  ju’da’

ko’p, olarda geodeziya ha’m kartografiyag’a tiyisli baplar bar.  Beruniy « Tasdih as-

suvar  ha’m  tadbix  al-quvar»  shig’armasinda  (bul  shig’armani  H.Hasanov

«Kartografiya»  dep  atag’an)  usturlab  (astronomiyanin’ bir  tu’ri),  graduslar  tori,

shardi tegis betke tu’siriw ha’m kartografiyaliq proekciyalar, aspan globusin jasaw

haqqinda mag’liwmatlar bergen.

Shig’armada  kartalarda  su’wretlenetug’in  obiektlerdi  qaysi  ren’lerde

su’wretlew kerek ekenligi aytip o’tilgen. Misali, ten’izlerdi pistemag’iz ren’de, ag’in

suwlardi aspan ko’k ren’ler menen, jollardi ku’lren’ menen su’wretlengen.



Hindistan kitabinda qalalardin’ geografiyaliq koordinatalari esaplanip, olardin’

orinlari  tegis  ju’zege  su’wretlengen.  Misali,  ol  Luxor  qalasinin’ ken’ligi  34

0

10

1



ekenligin, G’azna  qalasiniki  bolsa  33

0

35



1

,  Qabul  qalasiniki  33

0

47

1



,  Nanda

qamalinikin 32

0

ekenligi esaplap berilgen.



Beruniy  Hindistanda  bolg’an  saparinda  jer  aylanasinin’ uzinlig’in  ha’m  1

0

ken’lik  uzinlig’in  a’piwayi  usilda  o’lshew  jollarin  islep  shiqqan.    Alimnin’ en’ iri



shig’armalarinan  biri «Qanuni  Mas’udiy»  di  1037-jillarda,  yag’niy  o’mirinin’

son’g’i jillarinda  jazip tamamlag’an, oni sol da’wirdin’ patshasi Sultan Mas’udqa

bag’ishlag’an. Bul  kitap  Beruniy  shig’armalarinan  birinshi  bolip  o’zbek  tiline

awdarma qiling’an.

Beruniy o’zinin’ shig’armasinda  geografiyaliq koordinatalardi aniqlawdi o’zi

islep  shiqqan jan’asha usildan paydalanip, jer ju’zindegi 600 den artiq orinnin’ aniq

jaylasqan  jerin  ko’rsetip  bergen.  Beruniydin’ kartografiyag’a qosqan  u’lesin

aytatug’in  bolsaq,  onin’ kartasi «Shen’ber  proekciyasi»nda du’zilgen. Bul  bolsa

ha’zirgi yarim sharlar kartasin duziwde qollanilatug’in proekciyag’a tuwri keledi.

Beruniy  jer  radiusinin’ uzinlig’in  6399,1  kkm,  ekvator aylanasin 40181,5  km

dep belgilegen.  Ulli alimnin’ sol da’wirdegi esap-kitaplari ha’zirgi esap-kitaplarg’a

ju’da’ jaqin.  Evropada  jer  betindegi  o’lshewler  XVI  a’sirge  deyin  de  bunday

aniqliqta bolmag’an.

Beruniydin’ dunya kartasi onin’ «At-Tafhim» kitabina ilova qiling’an (bul karta

usi  kitaptin’ Tashkentte  O’zbekistan  Respublikasi  Pa’nler  Akademiyasinin’

Sharqshunoslik  institute qoljazbalar  fondinda saqlanip atirg’an qol jazbasina  ilova

qiling’an edi, onin’ diametric 12,5 sm, karta 1257-jilda ko’shirilgen 1-su’wret).

Beruniy  globusi. Abu  Rayxan  Beruniy  jerdin’ shar  ta’rizliligine  ju’da’ qatti

isengen,  ha’m  o’z  shig’armalarinda  bir  neshe  ret  jazip  qaldirg’an.  Globustin’

diametri  biq  qansha  u’lken,  shama  menen  5  metr  bolg’an.  995-jilda  jasalg’an  bul

globus  Xorezmde  qalalar  arasindag’i  araliqti  aniqraq  o’lshew  menen  birge

orinlardin’ ken’lik ha’m uzaqlig’in belgilew ushin mo’lsherlengen (2-su’wret).



1-su’wret. Abu Rayxan Beruniydin’ «At-tafhim» kitabindag’i Dunya kartasi.

2-su’wret. Dunya kartasi.




Soni aytip o’tiw orinli, bul shig’istag’i da’slepki globus boliw menen birge, en’

birinshi relyefli globus bolip esaplanadi. Bul globustin’ jaqsi ta’repi sonda, Martin

Bexaym  islegen  globusda  tek  shig’is  yarim  shardag’i  jerler  ko’rsetilgen,  Beruniy

globusinda bolsa Batis Evropa menen Shig’is Aziyada ko’rsetilgen.




Download 1,42 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish