Кууат жора курсабой docx


Maxmud  Qashqariy  kartasi



Download 1,42 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/13
Sana21.08.2021
Hajmi1,42 Mb.
#152953
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
Кууат жора курсабой

Maxmud  Qashqariy  kartasi. Bizge  belgili  bolg’anday,  XI  a’sirde  Orta

Aziyada    sonday-aq,  Issiko’l  boylarinda  ha’m  Qashqarda  Qaraxaniyler

ma’mleketinin’ paytaxtinda da iri ilim-ma’ripa’t oraylari bolg’an.

Qashqariy kartasinin’ tiykarg’i qa’siyetlerinen biri sonda, ondag’i geografiyaliq

baylanislar  yaqqal  ko’rinip  turipti;  daryalar tawlardan  bir  neshe  tarmaqsha  bolip

baslanadi  ha’m  ko’llerge  yaki  ten’izlerge  kelip quyiladi.  Qalalar  tiykarinan  darya

boylarinda  taw  janbawirlarinda  jaylasqan.  Kartadag’i  e’n  u’lken  jan’aliq  bul  onda

sol kezdegi Jobraqo dep atalg’an Yaponiyanin’ su’wretlengenligi (3-su’wret).

3-su’wret. M.Qashqariydin’ dunya kartasi.



Kartografiya  tarawinda  joqaridag’i    alimlar  ta’repinen  ha’m  avtori  belgisiz

bolg’an «Hudud al-olam»  shig’armasindag’i kartalardin’ mazmunin  ha’m  olarda

su’wretlengen aymaqlar salistirilsa,  olarda bir-birine uqsasliq seziledi. Bul kartalar

Shig’is


kartografiyasinin’

da’slepki  en’

qimbatli  u’lgileri  bolip,  dunya

kartografiyasinin’ rawajlaniwina u’lken u’les qosqan.

1209-jilda  xorasanli  Muxammed  Najip  Bakron  Xorezm  shaxi  Alawatdin

Muxammed  inb  Takashqa  dunya  kartasin  du’zip  bergen,  kartag’a  izah  ushin

«Jahonnoma»  kitabin  da  jazip  bergen. Ol  o’z  kartasin  ha’m  izahnamasin  jaziwda

Beruniy ha’m Istaxriylerdin’ shig’armalarinan paydalang’anlig’ini aytip o’tedi.



N.Bakronnin’ kartasi u’lken  gezlemege  sizilg’an.  Kartadag’i  sha’rtli  belgiler

haqqinda  ol  sonday  dep  jazg’an; « …  kishi  shen’berler  qalalardin’ orni». Bul

shen’bersheler qasina sol qalalardin’ atlari jazilg’an. Ten’izler jasil ren’de, ati bolsa

qizil ren’de, tawlar toq qizil ren’de, sho’ller, qumlar ha’m taslaq jerler sari ren’de,

arqadag’i qarli aymaqlar aq ren’de su’wretlengen.

Kartografiya pa’ni ushin bul kartanin’ a’hmiyeti sonda, kartada paralleller ha’m

meridianlar berilgen, bul bolsa shig’is kartografiyasinda  derlik birinshi waqiya edi.

Biraqta,  bul  karta  saqlanip  qalinbag’an.  Lekin  og’an  izah  bergen «Jahonnoma»

ha’zirgi waqitqa deyin saqlanip kelinbekte.

XV a’sirdin’ 1-shi yarimi Orta Aziya ha’m Xorasan tariyxinda Oyaniw da’wiri,

ekonomika  ha’m  ma’deniyat,    sawda-satiq,  pa’n  ha’m  qurilis  rawajlaniw  da’wiri

bolip  esaplanadi.  Sol  da’wirdin’ geograf  sayaxatshilarinan  biri  Hofizi  Abru.  Ol

o’zinin’ shig’armalarina  da’lil  sipatinda  ayirim  aymaqlar  kartasimyaki  qalalar

su’wretlerinde  sizip  ko’rsetken.  Bul  su’wretler  ishinde  en’ a’hmiyetlisi «Dunya

kartasi». Bul kartanin’ o’lshemi 34-45 sm bolip, onda gradus torlari berilgen. Orta

a’sirlerde shig’ista du’zilgen kartalardin’ tek g’ana u’shewinde, bular Najip Bakron

kartasinda (1209-jil), Xandalloh Kazviniy (1340-jil) ha’m Xofizi Abru kartalarinda

(1420-jil) kartografiyaliq  tor  ko’rsetilgen.  Xofizi  Abru  kartasinda  gradus  torlari

shen’berdin ishinde ha’m onin’ sirtinda ko’rsetilgen (4-suwret).



4-su’wret. Hofizi Abru du’zgen dunya kartasi.

Kartada jer shari jeti klimatqa bo’linip,  olardin’ shegaralari ken’lik boyinsha 0

0

dan  70


0

qa  deyin  ko’rsetilgen,  arqadag’i  aymaqlar  ha’r  7

0

-8

0



aralig’inda

su’wretlengen. Bul kartanin’ bir nusqasi Tashkent qalasinda saqlanbaqta.  Bul dunya

kartasina  professor  H.Hasanov  Hofizi  Abru  din’ shax  shig’armasina  u’lken baha

beredi ha’m oni shig’is kartografiyasi  maqtansa  arzirli shig’arma dep aytip o’tedi.

Sonday etip, Beruniy, Najip Bakron ha’m Hofizi Abru kartalari shig’is geografiyasin

dunyag’a tanitqan ulli kartografiyaliq shig’armalar desek qa’telespeymiz.

Kartanin’ matematikaliq  tiykari  bolg’an  geografiyaliq  koordinatalar,  yag’niy

geografiyaliq ken’likler, boyliqlar ju’da’ uzaq waqit dawaminda  sol da’wir alimlari

arasinda  0

0

li  meridian  qay  jerden  o’lshenedi,  degen  sorawg’a  bari  birdey  aniq



juwap  bere  almag’an.  Usi  ko’z  qarastan  alip  qaraytin  bolsaq,  ha’tte  Ulug’bektin’

«Zij Koragoniy»  kesteside usi ma’selege aniqliq kirite almag’an.

Misali,  Ulli  astronom Gipparx  (eramizdan alding’i  II a’sirde    jasag’an) Rados

atawi menen Aleksandriya qalasinan o’tken uzinliqti baslang’ish meridian dep qabil




etip  alg’an.  Onnan  son’ Marin  Tirskiy  ha’m  ptolemeyler «острава блаженных»

(Saodat atawlari) ti baslang’ish meridian  etip belgilegen.

Bul  atawlar  Evropada  tap  XIX  a’sirge  deyin  baslang’ish  meridian  dep  qabil

qilinip,  olar  Ferro  meridiani  dep  ju’ritilgen.  Ol  ha’zirgi  Grinvich    meridianinan

17

0

40



1

batista  jaylasqan  Kanar  atawlarinin’ en’ shetindegi  atawg’a  tuwri  keledi.

Beruniyde  esaplawdi usi    meridiannan  baslag’an.  Ulug’bek    kestesin  de

koordinatalar

Holidat 

atawlarinan 

esaplang’an 

ha’m 


ha’zirgi 

Grinvich


meridianinan 23

0

parq etedi.  Shig’is a’debiyatinda  Holidat ha’m Saodat atawlarin



qa’liplestirip jiberilgenligi de mu’mkin degen pikirler joq emes, dep jazadi professor

H.Hasanov.  Ha’tte  XIX  a’sirde  de  baslang’ish  meridian  aniq  emes  edi,  misali,

ispanlar  baslang’ish  meridiandi  Ferro  atawinan,  inglisler  Grinvichden,  francuzlar

Parijden, Rossiyada Pulkovodan o’tkizgen.

Ulug’bek  da’wirindegi    ilim-pa’nnin’ rawajlaniwi  haqqinda  gap  barg’anda  ,

onin’ shakirti  Ali  Qusshi  jasag’an

«dunya  kartasi»n    ha’m  Samarqandtag’i

Ulug’bek rasadxanasinda turg’an Jer shari globusin aytip o’tiw lazim.




Download 1,42 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish