Juwmaqlaw
Karta – bul tariyxiy hu’jjet esaplanip, waqiyalardin’ dawamlilig’i haqqinda
so’z etiwshi , ju’z bergen waqiyalar, wayran bolg’an ja’ne qayta tiklengen qalalar,
darya o’zenlerdin’ o’zgeriwi, umitilip ketken ayyemgi suwg’ariw qurilmalari,
xaliqlartariyxin aymaqlar menen baykanisli etip u’yrenedi.
Bul kurs jumisimizdi juwmaqlaytin bolsaq, to’mendegi juwmaqti qabil
ete alamiz: Ilimiy bilimler ha’m pa’nnin’ bag’darlari ju’da’ tez rawajlanip atirg’an
ha’zirgi zamanda kem u’yrenilgen ,,Aralas” tarawdag’i ilim tarmaqlarin
u’yreniw o’z aldina a’hmiyetke iye esaplanadi. A’tirap-ortaliqtag’i waqiya
ha’diyselerdi analiz etiw ushin da’slep en’ a’wele, tariyxiy proceslerdi, geografiya
ha’m kartografiya pa’nlerin teren’ biliw talap etiledi eken.
Kartografiya a’sirler dawaminda qa’liplesken a’piwayi sizilmalardan baslap
aniq islengen kartalar jaratiliwina deyin bolg’an da’wirdi o’z ishine aladi.
Kartografiyaliq materiallarg’a tekg’ana kartografiyaliq su’wretler kirip qoymastan,
bir Qatar izertlewshiler, a’sirese, geograflar a’debiy bayan ha’m kartalar du’ziw
ushin derek boliwi mu’mkinligin uqtiradi.
Kartografiya bir qansha ken’irek tu’sinik bolip, ol ta’biyat ha’m ja’miyetdegi
waqiya ha’m ha’diyselerdin’ o’z ara baylanislilig’in (Olardin’ belgili waqt
o’tkennen son’ o’zgeriwin) kartografiyaliq su’wret, su’wretli belgiler qurali menen
su’wretlewdi ha’m analiz etiwshi pa’n ekenligin aytip o’tiw orinli.
Kartografiya rawajlaniwin da’slep insaniyattin’ ja’miyetdegi materialliq
mu’tajliklerinen kelip shiqqanlig’i menen baylanistiriw tuwri boladi. Bul
rawajlaniwdi belgili bir socialliq sharayatlardan, ta’biyat ha’m jer qatnasiqlarinan
sirtta tu’siniw naduris boladi. Ha’zirgi zaman ilimiy a’debiyatlarinda
kartografiyanin’ orni haqqinda aniq bir piker joq.
Endi geografiya pa’ninin’ XII-XV a’sirlerde rawajlaniwina keletug’in bolsaq,
bul da’wirde geografiya da’slep Orta Aziya aymag’inda rawajlanadi. Bul rawajlaniw
XI a’sirdin’ aqiri – XII a’sirdin’ baslarina tuwra keledi. Bul da’wirde adamlar taza
jerlerdi ashiw maqsetinde ko’plegen sayaxatlar sho’lkemlestirgen. En’ da’slepki
ken’ ko’lemli sayaxatlardan biri bul Marko Polonin’ sayaxati esaplanadi.
Geografiyanin’ XII_XV a’sirlerde rawajlaniwi bul ekinshi basqishqa tuwra
keledi. Ekinshi basqish yag’niy orta a’sirler basqishin o’z ishine aladi. Bul
da’wirdin’ tiykarg’i o’zgesheligi to’mendegishe bolg’an; Jerdin’ formasi ha’m
o’lshemleri anig’iraq o’lshendi, geodeziya, kartografiya, gidrologiya klimattaniw
siyaqli pa’nler qa’liplesti ha’m rawajlandi, u’lke taniw ha’m ma’mlekettaniwg’a
arnalg’an iri shig’armalar do’retildi, geografiya tiykarinan shig’ista rawajlandi, Orta
Aziya geografiyasina tiykar salindi. Bul da’wirde en’ tan’ qalarli o’zgesheliklerdin’
biri Ulli Jipek joli rawajlanip tarqaliwinin’ en’ shoqqisina jetkeni boldi. Ulli Jipek
joli eramizdan alding’i II a’sirden Qitaydin’ Sian qalasinan baslang’an bolsa, bul
sawda joli bizin’ elimizdide shetlep o’tpedi. Ulli Jipek joli bizin’ aymag’imizdan
o’tkenligi sebepli ma’deniyattin’, sawda-satiqtin’ joqari da’rejede rawajlaniwg’a
sebep boldi. Ulli jerlesimiz Sahibqiran A’mir Temur du’zgen Temuriyler saltanati
da’wirinde Ulli Jipek joli og’ada gu’llep, jaynap-jasnap rawajlang’an. A’mir Temur
bul joldin’ rawajlaniwina og’ada salmaqli u’les qosqan.
Juwmaq etip aytqanda biz bul kurs jumisimiz arqali geografiya ha’mde
kartografiya pa’nlerinin’ XII-XV a’sirlerde qay da’rejede rawajlang’anlig’i, og’an
kimler qaysi alim ha’m sayaxatshilardin’ u’les qosqanlig’i haqqinda teren’nen
u’yenilgen mag’liwmatlardi bilip aldiq.
Paydalanilg’an a’debiyatlar:
1.Mirzaliyev T., Safarov E., Egamberdiyev A., Qoraboyev S. «Kartashunostlik»
Toshkent. 2012
2.Soliyev A., Komilova N., ham basqalar. Iqtisodiy va ijtimoiy
geografiya.Toshkent. «Noshir».2019
3.Saidboboyev Z.Tarixiy geografiya.Toshkent. «Noshir».2010
4.Vahobov H., Tillaboyeva M.,. Iqtisodiy geografiya asoslari.Toshkent.
«O’qituvchi».2001
5.Internet saytlari:
www.Ziyo.uz
.,
www.referat.uz
.,
www.o’qituvchi.uz
.
