|
II.bo’lim. XII-XV a’sirlerde kartografiyanin’ rawajlaniwi
II. 1.Orta a’sirlerde kartografiya
Rim imperiyasinin’ qulawi mu’nasa’beti menen qulshilioq sistemasinin’ ornina
feodalizm ja’miyeti ju’zege keldi. Bul waqitta kartografiya tarawinda monastr
kartalari ju’zegwe keldi. Olardin’ tiykarg’i mazmunlarin diniy mag’liwmatlar
qurap, Iyerusalim qalasi derlik dunya orayina aylandirilg’an edi.
Evropada diniy feodalizm ma’deniyati hu’kim su’rgen waqitta, Aziyadag’i bazi
aymaqlarda yag’niy, A’rmeniya, Hindistan, Qitay siyaqli ma’mleketlerde
geografiya ha’m kartografiya birqansha tez rawajlaniw jolina kirdi. Sebebi
A’rmeniya, Iran menen Vizantiya aralig’inda sawda jolinda jaylasip, bul tarawdin’
rawajlaniwina o’z ta’sirin ko’rsetti.
Arab xalifalig’i ma’mleketlerinde kartografiyanin’ rawajlaniwinda sawdanin’
rawajlaniwi ha’m arablardin’ shig’isqa ju’risleri menen baylanisli desek
qa’telespeymiz. Arab xalifalig’ina qarasli bolg’an Misirda bul taraw biraz
rawajlang’an, Aleksandr qalasi bolsa bul tarawdin’ iri oraylarinan birine aylang’an
edi.
Orta a’sirlerde arab xalifalig’inda jasap, do’retiwshilik etken orta aziyali
alimlardin’ kartografiyag’a qosqan u’lesleri ju’da’ u’lken bolg’an.
Orta Aziyali Muhammed Musa Al-Xorezmiy, Ahmad al-Ferg’aniy, Balxiy,
Beruniy, Muhammad Qashqariy, Hofizi Abru siyaqli alim ha’m geograflardin’
kartografiyanin’ rawajlaniwina u’lken u’les qosqanlig’i tariyxtan belgili.
IX a’sirdin’ baslarinda patsha Mamun hu’kimiranliq qilg’an da’wirinde (813-
833-jillar) Bag’dadta “Alimlar akademiyasi „ – “Bayt-ul-hikma „ (Danishpanlar
uyi) ni sho’kemlestirip, onda ju’da’ ko’p orta aziyali alimlar do’retiwshilik penen
shug’illang’an. Sol waqitta Muxammed Xorezmiy Bag’dad rasadxanasinda Jer ju’zi
aylanasinin’ uzinlig’in o’lshew ushin 1
0
ken’lik uzinlig’in aniqlaw boyinsha
ekspediciyag’a basshiliq etken. Professor H.Hasanovtin’ aytiwina qarag’anda, sol
waqitlari xalifa Mamun tapsirmasi menen Ja’ha’n kartalari jaratiwg’a kirisildi ha’m
bul iske Xorezmiy basshiliq etken. Bunda 70 alim qatnasqan. Kartalardi du’ziw
jumislari 840-jillarda tamamlang’an. Ha’zirgi waqitta bul atlastan 4 karta saqlaniq
qalg’an. Olar hazir Strasburg qalasinda (Franciya) saqlanip kelinbekte. Kartalarg’a
tu’sindirmeler tiykarinan zij ta’rizde berilip, onda 537 en’ a’hmiyetli orinlardin’
atlari ha’m koordinatalari ko’rsetilgen.
Atlasdag’i kartalardin’ birinde Nil daryasi basseyini suwretlense, ekinshisinde
Azov ha’m Qara ten’izler su’wretlengen. Muxammed Xorezmiy tek g’ana Orta
Aziyanin’ ulli geograf alimi bolip qalmay, ba’lkim Shig’is geografiyasinin’ ha’m
kartografiyasinin’ tiykarshisi, uzaq Ispaniyadan tap Qashqarg’a deyin bolg’an barliq
ta’biyattaniw, geograf ha’m sayaxatshi alimlarg’a ilxam bergen, u’lgi bolg’an insan
esaplanadi. Italiyali jaziwshi K.Nallino Xorezmiyge ju’da’ joqari baha berip,
«Evropadag’i esh bir xaliq Xorezmiy erisken tabislarg’a erise almawi ha’m bunday
shig’arma jaratiwg’a qabil emes», dep jazadi.
Shig’is
kartografiyasinin’
rawajlaniwinda
Arab
ha’m
Orta
aziya
kartografiyasinin’ tiykari bolg’an «Islam atlasi» nin’ o’zine ta’n orni bar. Islam
atlasinin’ avtori belgisiz, biraq ayrim izertlewshiler buni Balxiy du’zgen dep
shamalaydi. Bul Atlas 21 kartadan ibarat bolip, solar qatarinda dunyanin’ aylana
kartasida berilgen. Bunnan basqada Arabstan yarim atawi, perciya ten’izi, Misir,
Sham
ma’mleketleri
ha’m
Rum
ten’izi
kartalari
ha’mde
musilman
ma’mleketlerinin’ orayliq ha’m shig’is bo’limlerinin’ 14 kartasi berilgen.
Arab xalifalig’inda kartografiyag’a u’lken u’les qosqan alimlardan Idrisiydin’
70 betten ibarat kartalar toplami bolip, ol Ptolemey kartasi tiykarinda du’zilgen. Sol
da’wir kartografiyasinda xristianlarg’a salistirg’anda arablardin’ geografiyaliq
tafakkuri bir qansha joqari ekenligin ko’rsetedi. Shig’is ma’mleketlerinen biri
bolg’an Qitayda III asirde jasag’an Qitay kartografiyasinin’ atasi Pey Syu
esaplanadi. VIII a’sirde derlik shig’is Qitayli kartograflar jaratqan kartalardan
paydalanilg’an bolip kartalar aniqlig’i kompas jardeminde orinlang’an.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
