Kurs jumisi tema: 1-3-klass «Ana tili hám oqıw sawatxanlıǵı» sabaqlıqlarında berilgen shınıǵıwlardıń mazmunı hám túrleri

2. Baslawısh klaslarda fonetika, grammatika, tuwrı jazıw hám sóylewdi ósiriw hám olardıń logikalıq oylawǵa shınıǵıwlardıń tásiri

Baslawısh klaslarda ana tili úyretiwden tiykarǵı maqseti balalardıń jas boyńnsha ózgeshe qasiyeti hám jazba sóylewin, oylawın ámelge asırıw, olardı shaxs retinde qáliplestire barıwdı ámelge asırıw, olarda bilim alıwǵa qızıǵıwshılıqtı asırıw, aktivlik, ǵárezsizlik miynetkeshlik, qıyınshılıqlardı jeńe alıw qábiletlerin ósiriw esaplanadı. Balalardıń intellektual hám sóylew qábiletlerin tabıslı ósiriw ushın pánlerdi puqta ózlestiriwlerine múmkinshilik jaratadı.

Baslawısh klasslar fonetika, grammatika, tuwrı jazıw hám sóylewdi rawajlandırıw programması basqıshı izbe-izlik principlerı tiykarında dúzilgen bolıp, fonetika, grammatika, orfografiyadan beriletuǵın baslawısh táliymatlar joqarı klaslarda oqıtılatuǵın ana tili hám ádebiyat, materillari menen ajıralmas baylanadı. Bul dástúr dawıslar hám háripler, sóz, gáp, baylanıslı sóylew hám jazıw bólimlerin óz ishine aladı.

Dawıs hám háripler.
Dawıslar hám háriplerge tiyisli tiykarǵı bilimler oqıwshılardıń sawat úyretiw processinde úyrengen ámeliy bilimlerine tiykarlanǵan halda 1-2 klaslarda beriledi, olar haqqından kónlikpe hám ilmiy tájriybeler payda etinadi. Dawıslar hám háripler, dawıslı hám dawıssız sesler, olardıń háriplik ańlatpası, buwın shıńǵırlaytuǵın hám shıńǵırsız dawıssız sesler haqqında túsinikler beriledi.
Balalar sol bilimler tiykarında aytılıwı hám jazılıwı parıq etetuǵın sózler:a hám o, y hám n dawıslı sózlerdiń aytılıwı hám jazılisi, sóz aqırında kelgen jaraghli b hám d dawıssızlardıń shıńǵırsız jupi, n hám m dawıssız esitilse de «d» hám «g» hárıbiniń jazılıwı, ayırım sózler aqırında kelgen «g» hám «m» dawıssızlardıń aytılıwında túsip qalıwı, bıraq jazıwda saqlanıwı, qasında kelgen eki birdey dawıssızlı sózlerdiń aytılıwı hám jazılıwın bilip aladı.
Al 3-4 klaslarda bolsa dawıslar hám háriplerge tiyisli bilimler tereńlesedi hám bekkemlenedi. Sózlerdi dawıs hárip tárepinen analiz qılıw rawajlanıwlastırıladı, balalarda sóylewdi esita alıw qábiletin ósiriwge itibar kúshaytırıladı. Bular óz gezeginde oqıwshılar sawatlı adamlıǵın asıradı. Qátesinińz kóshirip jazıw, esitip yosish, jazǵanların ǵárezsiz tekseriw kónlikpelerdi óstiradi.
Dawıslar hám háripler maydanınan alıp barılatuǵın jumıslar adam jas daǵı oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylew mádeniyatın ósiriw hám jetilistiriwge jóneltiriledi.
Baslawısh klaslarda balalardı hár tárepleme rawajlandırıwǵa sanalı, kórkem oqıw, esaplaw, oqıw hám jazıw, sóylewin ósiriw hám qulıq mádeniyatın qáliplestiriwge puhta jay tayarlaydı. baslawısh tálim orta umum tálimdiń tiykarǵı tiykarı bolıp tabıladı. Oqıwshı baslanǵch klasta tereń hám puhta bilim alsaǵana joqarı klaslarda pánlerdi jaqsı hám joqarı dárejede ózlestira aladı. Jańa DTS hám programması jaslarǵa tálim-tarbiua beriwdiń wazıypaların sheshiwde oqıtıwshına, onıń tereń bilimliligi, ideologik ıqtıqatına, kásip uqıpına uqıp madaniuatiga baylanıslı.
Oqıwshılarda ǵárezsiz pikirlew kónlikpesin da ósiriwge oqıtıwshı dıqqat qoyıwın qaratıwı shárt.
Oqıtıwshınıń pedagogikalıq jixatdan yahshi tayarlanıw óitishda sheshiwshi áhmiyetke iye esaplanadı. Baslawısh klasstıń 1-klasınan baslap mektepke jańa qádem qoyǵan jaslardı sawatlı adam qılıw hár bir klass oqıtıwshınıń minneti hám wazıypası bolıp tabıladı. Onıń ushın oqıtıwshı hám oqıwshı ortasında xamkorlik bolıwı shárt.
Oqıtıwshı hár bir háripti úyretiwde hárip hám dawıs, háripti tuwrı aytıw, ótilgen jańa hárip qatnasıwında bóf'inlar payda etiw, buwınlap oqıw hám kiyinroq cózlarni pútkilshe oqıw ushın óuinlar tiykarında úyretiw maqsetke saykes bolıp tabıladı.
Sawat úyretiw dáwirinde aldınan kerek bolǵan kórgezbeli qurallardı tayarlab sabaqlarda orınlı paydalanıp analitik-sinimetikalıq dawıs metodın nátiyjeli ámelge asırıw kerek. Sawat úyretiw dáwiri ushın tómendegi kórgizbeli qurallar tayarlanadı.
1. Klass hárip kassası.
2. Klass magnit taxtası.
3. Hár bir oqıwshı ushın (yamasa hár bir partaǵa) hárip kassa hámde termipolotnası.
4. Buwınlar ( hár bir temaǵa bólek).
5. Tarqatpa materiallar (sózler jazılǵan kartochkalar).
6. Súwretli álipbe (hár bir hárip ushın tayarlanǵan súwretler).
7. Háripler (baspa bas hám kishi jazba háripler) .
Álipbege shekem bolǵan dáwirde hám de sawat úyretiw processinde oqıwshılarda bar bolǵan sóz baylıǵın jáne de boyıtılıp barıladı. Hárip, dawıs, buwın, sóz, gáp haqqındaǵı tushcunchlar beriw, sózlerdi buwınlap tolıqlıǵınsha tuwrı, tuwri oqıw aqıl qılıw kónlikpelerin payda etinadi, álipbedan keyingi dáwirde sózlerdi tuwrı, tuwri. tez oqıw kónlikpelerin astırıw menen birge oqıǵanlardı sóyley alıw, súwret tiykarında gúrriń dúziw ilmiy tájriybeleri rawajlantırıladı.
Baslawısh klaslarda sóz leksikalıq hám grammatikalıq tárepinen úyreniw, sózlik ústinde islewge itibar beriledi. Leksikalogikalıq shınıǵıwlar grammatikalıq hám tuwrı jazıwdı úyreniw menen baylanıslı halda alıp barıladı. Oqıwshılar grammatikalıq, tuwrı jazıw orfografiyadan materiallardı úyreniw menen baylanıslı halda sózler shaxs hám zatlardıń atınıń, háreketin, belgisin, sanaǵı hám rejimın ańlatıwshı, jaqın hám keri mánisti bildiriw, tekstlerdi hár túrli mániste isletiliwin bilip aladı, olarǵa óz pikirlerin tuwrı hám anıq ańlatıwǵa, pikirge uyqas sózler tańlap alıwǵa úyretip barıladı.
Sóz túrkimleri úyreniwge 2-klasta tayarlanadı. Olar kim? (kimler?) ne?, nege? sorawlarına juwap bolǵan shaxs hám zatlar atınıń qanday? qanday? qaysı? sorawlarına juwap bolǵan, shaxs hám zatlardıń snoǵi hám rejimin, ne etdi?, ne etedi? ne qilyapdi? sóroǵiga juwap bolǵan zat hám shaxstıń háreketin ańlatıwdı bilip aladı. Olardı málim soraw bere alıwǵa ol yamasa bul sorawqa juwap bolǵan sóz neni ańlatıwın aytıp beriwge uyretiledi.
3-klasta oqıwshılar ózek hám túbirles sózler menen tanısadı. Sózdiń quramı, ózek, sóz jasaytuǵın hám sóz órgartuvchi qosımshalar uyreniledi. Ápiwayıǵana sóz soǵılıwı menen kóp isletiletuǵın -ine, -sız,-zar, -lı sıyaqlı qosımshalar mánisi menen ámeliy tanıstırıladı. Oqıwshılar sóz gruppası termin menen 3-klasta teńisahdı. Olar at, attıń mánisi (shaxs predmetlerdiń atınıń bildiriwi) sorawları birlikva kópshiligilikte qollanıwı sapa, onıń mánisi) predmettiń belgisin bildiriw sorawları:san, onıń mánissu (zat, predmettiń sanoǵi hám rejimin bildiriwi) sorawları, bó'lishli hám bolımsız feyilleri úyrenediler.
4-klasta oqıwshılar atlardıń iyelik qosımshaları menen qollanıwı, seplik qosımshaları bular turlanishini hám tiykarǵı sorawlarına qaray olardıń bir-birinen parıqlanisini, seplik qosımshalardıń jazılıwın, sapa maydanınan úyrenilganlar tákirarlanıp, qip-qızıl, yum-jumsaq sıyaqlı sifarlardıń san, onıń mánisi, sanaq hám tártip sanlar, olardıń sorawları, tártip sanlardıń jazılisini, adamlıq almasıqları, olardıń úsh shaxsda, birlik hám kópshiligilik sanda qollanılıwı, seplikler menen turlanishini úyrenediler. 4-klasta oqıwshılarǵa peyiller (shaxs-san qosımshaları menen ózgeris) haqqında túsinikler beriledi. 3 - ótken házirgi, kelesi zamanda qollanıwı, ótken zaman qosımshası (dı) nıń aytılıwı hám jazılıwı, qosımsha peyiller hám olardıń jazılıwı uyretiledi. Dástúrdiń gáp payda bolıwında sóylewde kóbirek isletiletuǵın «hám», «bıraq», «lekin», «sonıń ushın» baylawları menen tanısadı.
Sózdiń quramı hám s'óz gruppaların úyreniw processinde túrli sóz gruppalarına tiyisli sózlerdiń hilma-hil mánislerde qollanılıwı hám de sózdi gápde, sóz birikpesinde tuwrı orını, anıq isletilisni bilip alıwǵa járdem beretuǵın leksik shınıǵıwlar, sonıń menen birge, oqıw jılı dawamında uyreniletuǵın, orfografiyası qıyın sózlerdiń jazılıwın bilip alıwǵa kómeklesetuǵın leksikalogik-orfografiyalıq shınıǵıwlar ótkeriledi. Oqıwshılar sabaqlıqta berilgen luǵtadan, baslawısh klasslar ushın baspa etilgen orfografiya sózliginen paydalanıwǵa uyretiledi.
Baslawısh klass oqıwshılarına gáp haqqında, gáptiń ańlatpa maqsetine kóre túrleri, bildirgi, sóoq, buyrıq gáp) haqqında, xis-hayojon menen aytılǵan gápler, gáptiń mazmunına kóre aqırına noqat, soraw hám úndew belgisiniń qóyılisihi haqqında, gáp bólekleri, gapda sóz birikpelerine ajıratıw haqqında, dáslepki maǵlıwmatlar tart oqıw jılı dawamında izbe-izlik menen berip barıladı.
Birinshi klasta oqıwshılar sóylewden gapni ajıratıp alıwǵa, gapni bólek sózden parıqlawǵa, gapni oqıǵanda sesler uyǵınlıǵına ámel qılıwǵa, tálim tayarlıqtan keyin gáptiń birinshi sózin bas hárip menen baslap jazılǵan hám aqırına noqat qoyıwǵa úyrenedi.
Ekinshi klasta bolsa aldınǵı klasta berilgen bilimler jańa til materialları tiykarında bekkemlenedi, oqıwshılar gáptiń aqırında noqatdn tısqarı soraw belgisi hám úndew belgisiniń isletiwi menen tanısadı hám oxirga qoyılǵan tinish belgisine uyqas sesler uyǵınlıǵında gapni oqıwǵa úyrenedi.
Úshinshi klasta gáptiń ańlatpa maqsetine kóre túrleri (úndew, soraw, buyruq gáp) sonıń menen birge, ayırım gáplerdiń, sezim hayojon menen aytılıwı hám aqırına úndew belgisiniń qoyılıwı haqqında túsinik beriledi, olardıń ógzaki hám jazba sóylewde qóllawǵa uyretiledi. Gáp bólekleri iye kesim hám ekinshi dárejeli bólekler temaları da uyreniledi.
Tórtinshi klasta biraq, lekin, biraq baylawları járdeminde baylanısqan hám baylawlarsi qollanǵan uyshiq bólekli gápler uyreniledi. Oqıwshılar uyshiq bóleki gáplerdi sanaw sesler uyǵınlıǵıında oqıwǵa, biraq, lekin, biraq baylawları menen baylanısqan birlesken bólekler arasında baylawlardan aldın hám de baylawlarsız baylanısqan uyshiq bólekler arasında útir qoyıp jazıwǵa, uyshiq bólekli gáplerden awızsha hám jazba sóylewde paydalanıwǵa úyrenediler.
Baslawısh klaslarda alıp barılatuǵın bilimlendiriwge tiyisli islerdiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylewin ósiriw, mámile odobini qáliplestiriw esaplanadı.
Oqıwshılar sóylewin astırıw ústinde islew sawat uyretichning birinshi kúnlerinenoq baslanıp, oqıw hám ana tili sabaqları, átirapımızdaǵı álem, matematika hám basqa pánler, cinfdan tısqarı shınıǵıwlar menen baylanıslı halda uzchillik menen dawam ettiriledi. Sóylew shınıǵıwlardan baylanısıwlı sóylewqa tiyisli awızsha hám jazba shınıǵıwlarǵa bólek áhmiyet beriledi.”klasta, klastan tısqarı aǵıw hám sóylew ósiriw programmasına kóre óqilga tekstti qayta gúrrińlew (awızsha bayan) oqiganlar, kórgen bilgenleri, esitkenleri tiykarında ogh'zaki gúrriń dúziw (dóretpe) ga tiyisli awızsha shınıǵıwlar ótkeriledi.
Fonetikalıqa, grammatikalıqa, orfografiya hám sóylew ósiriw programmasına kóre adam jas daǵı oqıwshılardıń jaslarına uyqas túrde úlgi tiykarında tekst tusidhga jáne onı leksikalogik-orfografiyalıq tayarlıqtan keyin oqıtıwshı járdeminde jazıw (bayan) ga tiyisli kórgen bilgenleri, oqıǵanları, baqlawları tiykarında tekst dúziwlerine, yaǵnıy dóretpege tiyisli shınıǵıwlardı orınlawǵa uyretip barıladı.
Fonetikalıqa, grammatikalıqa, orfografiya hám sóylew ósiriw programmasına kóre adam jas daǵı oqıwshılardıń jaslarına uyqas-túrde úlgi tiykarında tekst dúziwge jáne onı leksikalogik -orfografiyalıq tayarlıqtan keyin oqıtıwshı járdeminde jazıwǵa tiyisli kórgen bilgenleri, oqıǵanları, baqlawları tiykarında tekst strukturalarına, yaǵnıy dóretpege tiyisli shınıǵıwlardı orınlawǵa uyretip beriledi.
Oqıwshılardıń ózgeler pikiri hám tekstti ahglash ilmiy tájriybelerin qáliplestiriwde tómendegi usıllardan paydalanıw múmkin.
Ana tili sabaǵında ótken saatta ótilgen “jumıs háreketin basqalarǵa sóylep” temanı tákirarlaw hám oqıwshınıń ózlestiriwin anıqlaw maqsetinde sinfsagi oqıwshılarǵa ótilgen temaǵa uyqas wazıypa beriledi. Klass taxtasına báhár mawsimi suwretlengen súwretti ilib qóyıladı. Suwretdegi jumıs háreketin bildirgen sózlerdi tawıp jazıw kerekligi aytıladı.
- keldi, ısıdı, oqıdı, shıǵardı, ashıldı, egildi, kútdi, ashtı sıyaqlı sózler tańlap jazıladı.
Oqıwshılar jazılǵan sózlerdi oqıydı. Sorawlar beriledi.
-ne ushın bul sózlerdi jazdıńız?
-peyil qanday sorawlarǵa juwap boladı?
-peyil dep nege aytıladı?
Oqıwshılar peyil haqqında bilgenlerdi aytadı.
-Bul sózler zattı jumıs háreketin ańlatadı.
-Peyil ne etdi?
ne etedi?
ne etip atır? sorawlarına juwap boladı.
-Peyil zattı jumıs háreketin bildirip ne qilgi?
ne etedi?
ne qılıp atır?
sorawlarına juwap boladı.
“Báhár” temasında gúrriń jazıw wazıypası beriledi. klasta qansha oqıwshı bolsa shunsha gúrriń jazadı. 3-4 oqıwshınan jazǵan gúrrińi oqıtıladı. Oqıwshılarǵa taǵı wazıypa beriledi.
- is háreketin bildirgen sózlerdi tiyine sızıń. Wazıypa oqıtıwshı tárepinen qadaǵalaw etip barıladı hám qaysı sózlerdi ragiga chizganligini anıqlaw maqsetinde. oqıwshılardan soraladı. Oqıtıwshı bul usılda ótilgen temanı qanday ózlestirganliklarini anıqlap bos oqıwshılardı anıqlap aladı hám sabaq processinde bul oqıwshılarǵa itibar qaratıladı.
Baslawısh klaslarda bayan hám dóretpe tálimli xarakterde boladı. Bayan da, dóretpe de gúrriń formasında bolıwı zárúr.
2-klasta 35-40 sózli tekst soraw gáplerden dúzilgen tayın joba tiykarında
3-klasta 65-70 sózli tekst maydanınan birgelikte ǵárezsiz túrde dúzilgen joba tiykarında bayan jazıw,
4-klasta bolsa ǵárezsiz joba tuzib sol tiykarında bayan jazıw ilmiy tájriybeleri qáliplesedi.
Oqıwshılardı hár bir sabaqta kitap menen islewge (úyrenilip atırǵan temanı, kerekli koidani shınıǵıwdı demde tabıwǵa, shınıǵıw tapsırmaların tártibi menen izbe-iz orınlawǵa) atqarılıp atırǵan shınıǵıwdıń maqsetin (nege uyretinshini) túsindiriwge úyretiw kerek.
1.”Buwın tuz” oyını.
Ótilgen L hárip qatnasıwında buwın dúziw Ala, lo, li, ashıq hám al, al, il sıyaqlı jabıq buwın dúzediler.
2. Sóz tap” ayını.
lo-la, al-la, o-na, a-na, o-la.
3 Buwın menen.
na-na , ala, ba-la
Oqıwshılarda biliw procesin aktivlestiriw hám ana tilinen beriletuǵın bilimlerdi puqta ózlestiriw ushın bilimlendiriwge tiyisli oyınlar qatnasatuǵın túrli qızıqlı shınıǵıwlar, boshqotirma (krassvord-kateklerdi háripler menen toltırıw oylanǵan sózlerdi tabıwǵa tiyisli tabısıw), ǵárezsiz mániske iye bolǵan bir neshe sózden dúzilgen sózdi tabıw (belboq, gúldiń tajıixóroiz) rebus-sóz yamasa gapni shaki, hárip, belgiler menen ańlatatuǵın tabısıw).