Kurs jumisi tema: 1-3-klass «Ana tili hám oqıw sawatxanlıǵı» sabaqlıqlarında berilgen shınıǵıwlardıń mazmunı hám túrleri

3. «Ana tili hám oqıw sawatxanlıǵı» sabaqların oqıtıwda zamanagóy shınıǵıwlardıń mazmunı hám túrleri

Tálim oqıtıwshı hám oqıwshılardıń sherikliktegi iskerligi bolıp, sol processda shaxstıń rawajlanıwı, onıń maǵlıwmatı hám tárbiyası da ámelge asadı. Sabaqlarda oqıtıwshı óz bilimi, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin shınıǵıwlar jardeminde oqıwshılarǵa jetkeredi, oqıwshılar bolsa onı ózlestirip barıwı nátiyjesinde odan paydalanıw qábiletine iye boladı. Úyreniw processinde oqıwshılar ózlestiriwdiń túrli kórinislerinen paydalanıwadı, yaǵnıy ózlestirilip atırǵan maǵlıwmatlardı qabıllaw, qayta islew hám de ámeliyatqa qollanıw etıwde ayriqsha ayırmashılıqlarǵa tayanadi. Tálim processinde oqıtıwshı hám oqıwshılarlardıń sabaq waqtı daǵı sherikligi, oqıwshılardıń ózbetinshe islewi, klastan tısqarı jumıslar formasında tálim hám tárbiya máseleleri sheshiledi.

Milliy oqıw baǵdarlamada 1-4-klass oqıwshıları ushın úyreniwge usınılǵan temalarǵa itibar bergen bolsańız, bul sanawlı temalar 1-4 -klass milliy baǵdarlamasında hárbir klasta tákirarlanǵan menen tekstler bir-birin tákirarlamaydı. Mısalı: Men, sen, ol hám olar bóliminde 1-klass oqıwshıları “Meniń shańaraǵım” temasındaǵı bilimler menen tanıssa, 2-klasta “Mektebim-ekinshi úyim” temasında, 3-klasta “Jámiyetlik transportları”, al 4-klasta bolsa “”Kindik qanım tamǵan el”, “Klasımız belsendileri”, “Meniń dostım” temasında sáwbetlesedi. “Tábiyat inámları “bóliminde de bir-birin tákirarlamaytuǵın tematikanı kóriwge boladı. “Jasıl planeta”, “Janlı múyesh”, 2-klasta “Qorǵalatuǵın haywanlar”, “Jer astında ne bar?”, “Sayaxatshı quslar”, “Qısqı uyqıǵa ketetuǵın haywanlar” temasındaǵı maǵlıwmatlar menen tanıs bolsa, 3-klasta “Ózbekstannıń ayrıqsha tábiyatı”, “Antarktida – muz saltanatı”, “Dúnya okeanları” haqqında bilim alamız. 4-klasta bolsa “Taza hawa – mıń dártke dawa”, “Qızıl kitap”, “Dúnyada neshe materik bar?” temalarında sáwbetlesiw alıp barıladı.
Tálimdiń maqseti jámiyet mútajligine uyqas túrde qáliplesedi. Sonday eken, tálim-tárbiya maqseti uyqas hám proporcional bolıwı kerek. Ilimiy ádebiyatlarda tálimdiń maqseti múmkinshiliklerinen tuwrı, anıq, orınlı paydalanıw kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin payda etiw, logikalıq -dóretiwshilik oylawdı rawajlandırıw, kommunikativ sawatlılıqtı asırıw, milliy ideyanı sıńırıw, shıǵısona tárbiyanı qáliplestiriw, shaxstı ruwxıy bayıtıwdan ibaratlıǵı aytıp ótken. Bilimlendiriwge tiyisli maqset tiykarında oqıwshılarda ǵárezsiz pikirlew, awızsha hám jazba sawatlılıqtı asırıw, logikalıq oylawdı rawajlandırıw arqalı olardıń baylanıs mádeniyatı rawajlanıwlastırıladı. Tárbiyalıq maqset tiykarında bolsa ruwxıy, ideologik, nafosat tárbiyası beriledi. Til úyreniw processinde xalıqtıń materiallıq -etikalıq qádiriyatlarına jaqınlastırıw múmkinshiligi payda boladı.
Ullı oyshıllardan biri «... keleshek uwayımı menen yashasań, perzentlerine jaqsı bilim ber, oqıt», degen eken. Jurtımızda tálim-tárbiya sistemasında ámelge asırılıp atırǵan reformalar haqıyqıy mániste bir-eki jıllıq yamasa qısqa dáwirde nátiyjege erisiwge qaratılǵan jumıs emes, bálki shın mániste bir neshe júz jıllarǵa tatiydigan ózgeris boldı, desek qáte bolmaydı. Bul prezidentimizdiń keleshegimiz, keleshek áwladımız haqqında qayǵırib, jurtımızdań barlıq perzentleri - meniń perzentlerim, olar bizlerden kóre kúshli, bilimli hám álbette baxıtlı bolıwları kerek, degen ideyası zamirida oyshıllarsha siyasat jatqanın kórsetedi.
Atap aytqanda, tálimde aldıńǵı pedagogikalıq hám jańa informaciyalar texnologiyaların qollanıw etiw oqıw shınıǵıwlarınıń natiyjeliligin asırıpǵana qalmay, ilim jetiskenliklerin ámeliyatda qóllaw arqalı ǵárezsiz hám logikalıq pikir júritetuǵın, hár tárepleme bárkámal joqarı ruwxıylıqlı shaxstı tárbiyalawda zárúr áhmiyetke iye boladı.
Házirgi kúnde tálim processinde interaktiv metodlar hám informaciya texnologiyaların oqıw processinde qóllawǵa bolǵan qızıǵıwshılıq kúnden-kunga artıp barıp atır. Bunday bolıwınıń sebeplerinen biri, sol waqıtqa shekem dástúriy tálimde oqıwshılar tek tayın bilimlerdi iyelewge uyretilgen bolsa, zamanagóy texnologiyalardan paydalanıw bolsa olardı iyelep atırǵan bilimlerin ózleri izlep tabıw, ǵárezsiz úyreniw hám pikirlew, analiz qılıw, hátte juwmaqlawshı juwmaqlardı da ózleri keltirip shıǵarıwǵa uyretedi. Oqıtıwshı bul processda shaxs rawajlanıwı, qáliplesiwi, bilim alıwı hám tárbiyalanıwına sharayat jaratadı hám usınıń menen bir qatarda basqarıwshılıq, jóneltiruvchilik funksiyasın atqaradı. Búgingi kúnde tálimde «Intellektual hújim», «Pikirler hújimi», «Tarmaqlar» metodı, «Sinkveyn», «BBB», «Besinshisi artıqsha», «6 x6 x6», «Tartıs-tartıs», «Rolli oyın», FSMU, «Kishi gruppalarda islew», «Domalaqlanǵan qar», «Zigzag», «Aqırǵı sózdi men aytay» sıyaqlı zamanagóy texnologiyalar qollanıp atır.
Sabaq shınıǵıwlarında oyın -tapsırmalardı tákirarlaw yamasa bekkemlew sabaqlarında paydalanılsa unamlı nátiyje beredi. Oyın -tapsırmanıń qaysı bir túrin tańlaw sabaqtıń túrine, klass oqıwshılarınıń oyın -tapsırmalardı orınlawǵa uyretilganlik dárejesi, olardıń bilim dárejesi, ǵárezsiz dóretiwshilik islew múmkinshilikleri, úyrenilganlarni yadta tez tiklay alıwı, dóretiwshiliktiń qaysı dárejede qálipleskenine de baylanıslı bolıwı kerek.
Tálimde oqıwshı shaxsın pikirlewge, ózgeler pikirin ańǵarıw hám sol pikirdi awızsha hám de jazba formada sawatlı ayta alıwǵa úyretiw máselesine itibar qaratılǵan bolıp, ǵárezsiz pikir júritetuǵın, sóylew mádeniyatı rawajlanǵan sawatlı adam shaxstı kámal taptırıw tiykarǵı orın iyeleydi. Millettiń turmıs tárizi, materiallıq jaratıwshańlıǵı onıń bay tariyxıy miyrasları tiykarında uyreniledi.
Búgingi kún oqıtıwshınan aldıńǵı pedagogikalıq hám jańa informaciyalar texnologiyalarınan oqıw processinde paydalanıwdı talap etpekte. Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, tájiriybelerimiz tiykarında sabaq shınıǵıwlarında interaktiv metodlardı qóllaw arqalı tálim-tárbiya beriw jollarına tiyisli pikirlerimizni aytamız. Oylaymizki, ol oqıw shınıǵıwları natiyjeliligin asırıwda kásipleslerimizga ámeliy járdem beredi. Sonıń menen birge, oqıwshılardı óz baǵdarın tańlaw hám ǵárezsiz turmısqa tayarlıq kónlikpelerin qáliplestiriw sıyaqlı juwapkerli wazıypanı orınlawda olardıń jaqın járdemshilerden birine aylanadı. Tómende klasslar kesiminde ayırım temalar tiykarında oqıtıwdıń zamanagóy usılların qollanıw etiw boyınsha usınıslar beremiz. Siz odan dóretiwshilik yondashgan halda paydalanasız hám birinshi prezidentimizdiń: «Hár qarısı múqaddes bolǵan ana jerimizge salıstırǵanda perzentlerimizde namıs hám maqtanısh, sadıqlıq sezimlerin oyatıw ushın biz búgin ne qilyapmiz, degen sorawǵa juwap izlep kóreylik»[1],- degen pikirlerine juwapan tálim hám tárbiya beriwdiń zamanagóy usılların qollanıw etiw arqalı gózlengen maqsetke erisiwge óz úlesńizdi qosasız degen umiddamiz.
«Besinshisi (altınshısı, jetinshisi...) artıqsha» metodı
Oqıwshılar logikalıq oylaw júrgiziw kónlikpelerine ıyelewlerinde bul metod bólek áhmiyetke iye. Onı qóllawda tómendegi háreketler ámelge asıriladı:
Úyrenilip atırǵan tema mánisin ashıp beriwge xızmet etiwshi túsinikler sistemasın qáliplestiriw;
-payda bolǵan sistemadan temaǵa tiyisli bolǵan tórtew (besew, altı,...) hám tiyisli bolmaǵan bir túsiniktiń orın alıwına erisiw;
-oqıwshılarǵa temaǵa tiyisli bolmaǵan túsinikti anıqlaw jáne onı sistemadan shıǵarıw wazıypasın tapsırıw;
-oqıwshılardı óz háreketleri mánisin túsindirme beriwge úndew (temanı bekkemlew maqsetinde oqıwshılardan sistemada saqlanıp qalǵan túsiniklerge de túsindirme berip ótiwleri hám de olar ortasındaǵı logikalıq baylanıslılıqtı tiykarlashların talap etiw kerek).
Usı metod oqıwshılardan úyrenilip atırǵan tema (yamasa bólim, bap) maydanınan analitikalıq oy-pikir júrgiziw, sonıń menen birge, eń zárúr tayansh túsiniklerdi ańlatpalay alıwdı talap etedi.
Metodtı qóllawda tómendegi háreketler shólkemlestiriledi:
-oqıtıwshı óz-ara teń koefficientte temaǵa (bólim, bap) tiyisli hám tiyisli bolmaǵan tiykarǵı túsinikler sistemasın jaratadı;
-oqıwshılar temaǵa (bólim, bap) tiyisli hám tiyisli bolmaǵan tiykarǵı túsiniklern anıqlaydı hám tiyisli bolmaǵan tiykarǵı túsiniklerdi sistemadan shıǵaradılar;
-oqıwshılar óz háreketleriniń mánisin anıqlama beredi.
Metoddan individual, gruppalı hám ǵalabalıq formada oqıwshılar tárepinen temanıń puqta ózlestirilishini támiyinlew hám de olardıń bilimlerin anıqlaw maqsetinde paydalanıw múmkin.
1-klass sabaqlıǵı daǵı «Asxana úskeneleri», «Quslar», «Úy haywanları hám qus» sıyaqlı temaların úyreniwde jańa temanı bekkemlew ushın usı metodtı qóllaw unamlı nátiyje beredi. Bunda temaǵa tiyisli tórtew hám tiyisli bolmaǵan (artıqsha) bir sóz (túsinik, pikir) beriledi.
Oqıwshılar áne sol sózdi (túsinik, pikir) anıqlaydı.
Mısalı, 1-klass sabaqlıǵı daǵı 1-shınıǵıwda berilgen tapsırmanı orınlawda tómendegishe qóllaw múmkin. Jazıw ekranda kórsetiledi. Oqıwshılar artıqsha sózdi anıqlasadı.
Úy haywanları: siyir, qoy, tasbaqa, at, ıyt.
Keyin bul sózler qatnasıwında gáp dúziw tapsıriǵi beriledi hám dúzilgen gápler tiykarında etikalıq tárbiya beriledi. Úlgi: At - insannıń eń isenimli dosı.
Oqıwshılar tárepinen dúzilgen gápler tiykarında oqıwshılar kewilinde ana tábiyaatqa muhabbat oyatıladı, úy haywanlarına salıstırǵanda unamlı munasábette bolıwǵa uyretiledi.
«Videotopishmoq» metodı.
Házirgi kúnde pedagogikalıq iskerlikte túrli informaciya quralları (kompyuter, televidenie, radio, nusqa kóshiriwshi apparat, slayd, video hám audio magnitofonlar) járdeminde tálim procesi dúziliwine bólek itibar qaratılıp atır. Oqıtıwshılar aldında tálim processinde túrli informaciya qurallarından orınlı hám maqsetke muwapıq paydalanıw wazıypası turıptı.
Videotopishmoq metodınan paydalanıwda tómendegi háreketler ámelge asıriladı:
-oqıwshılar itibarına úyrenilip atırǵan tema mánisin suwretleytuǵın jaqtılandıriwge járdem beretuǵın túsindirmelersiz bir neshe videokadr kórsetiw etiledi;
-oqıwshılar hár bir taxtada qanday process sáwlelendirilganini anıqlama beriwedi;
-processlerdiń mánisin dápterlerine atap kórsetiwedi;
-oqıtıwshı tárepinen berilgen sorawlarǵa juwap qaytarıwadı.
Usı metod tiykarında temaǵa tiyisli kompyuter arqalı videokadr kórsetiw etiledi. Oqıwshılar videokadr teması, ol jaǵdayda kórsetilgen tema haqqında óz oy-órislerin bildiriwedi.
Mısalı, «Elektr úskeneleri» (1-klass), «Jıl mawsimleri» (2-klass) sıyaqlılar tiykarında oqıwshılarǵa milliy dástúrlerinemiz, úrp-ádetlerimiz, ekonomikalıq munasábetler haqqında túsinikler beriledi.
Baslawısh klaslarda interaktiv metodlar hám bilimlendiriwge tiyisli oyınlardan, zamanagóy informacion-kommunikaciya texnologiyalarınan paydalanıw oqıwshılardı ǵárezsiz pikirlewge, dóretiwshilik izertlew hám logikalıq pikirlew dóńgeleklerin keńeytiw menen birge olardı sabaqlarda úyrengenlerin turmıs menen bólewge, qızıǵıwshılıqların asırıwǵa járdem beredi. Oqıtıwshılardıń bunday zamanagóy talaplar tiykarında jaratılǵan sharayatlardan nátiyjeli paydalanıp, sabaqlardı aldıńǵı pedagogikalıq hám de informaciya kommunikaciya texnologiyaları tiykarında dúziliwi tálim-tárbiya procesin sapasın kepillikleydi.
Bizińshe, bilimlendiriwge tiyisli oyınlarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar tómendegilerden ibarat:
1. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlar oqıwshılar jasına uyqas bolıwı kerek;
2. Oyınlar ótilip atırǵan tema mazmun-mánisine proporcional bolıwı kerek;
3. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlardı ótkeriw waqıtı anıq belgileniwi shárt;
4. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlar da bilimlendiriwge tiyisli, de tárbiyalıq áhmiyetke ıyelewi kerek;
5. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlardıń ótkerilish maqseti, áhmiyeti belgileniwi kerek. Joqarıdaǵı talaplarǵa ámel etilgendagina sabaq natiyjeliligi artadı hám zamanagóy texnologiyalar tálim natiyjeliligine xızmet etedi.