Kurs ishi mavzu: Surdopedagogika bo’yicha O’zbekiston Respublikasida olib borilgan tadqiqotlar Bajardi: Ilmiy rahbar

Tadqiqot maqsadi:

Tadqiqot vazifalari:

• 
  mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarni o‘rganish va ularda ilgari surilgan nazariy g‘oyalarni tahlil qilish asosida hamda o‘: o‘quvchilarida uzluksiz ta'limning hozirgi holatini nazariy jihatdan o’rganish
  
• 
  o‘quvchilarda uzluksiz ta’lim tarbiyani shakllantirishning mavjud holatini o‘rganish;
  
• 
  o‘quvchilarda uzluksiz ta'limning asosiy prinsplarini o’rganish
  

Tadqiqot ob’ekti: o‘quvchilarida uzluksiz ta'limning hozirgi holatini nazariy jihatdan o’rganish jarayoni.

Tadqiqot predmeti: o‘quvchilarida uzluksiz ta'limning hozirgi holatini nazariy jihatdan o’rganish mazmuni

I BOB. Surdopedagogika fanining bugungi kundagi ahamiyati

1.1-§. Surdopedagogika fanining faoliyat yo’nalishiga oid ilmiy nazariy materiallar tahlili

Surdopedagogika (lot. "surdus"-kar) maxsus pedagogika tarmog’i, eshitish qobiliyati buzilgan o’quvchilar va katta kishilarning rivojlanishi, tarbiyalanishi, ta'lim olishi haqidagi fandir.

Eshitish qobiliyati buzilgan ilk va maktab tarbiya yoshidagi o’quvchilarning rivojlanish va ta'lim-tarbiya olish jarayonlari va muammolari-maktab surdopedagogika fanining predmeti hisoblanadi.

Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchining rivojlanishida muqim ahamiyatga egadir, zero korreksion-pedagogik tadbirlarning barvaqt boshlanishi uning o’sishidagi nosozliklarini oldini olishga, shuningdek, ijtimoiy faol, mustaqil fikrlovchi ,bilimli shaxsni tarbiyalashga yordam beradi. (L.A.Golovchis). Psixolog va surdopedagog olimlar L.S.Vigotskiy, I.M.Solovyov,N.A,Rau,U.Fayzieva, F.Alimxodjaeva, F.qodirova,I.Kislisinalar eshitmaydigan o’quvchilarni ijtimoiy tarbiyalash tizimida dastlabki nuqta deb maktab tarbiyani e'tirof etadilar.

Surdopedagogikaning aloqida fan bo’lib ajralishi, eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarning turli yosh bosqichlariga hos jismoniy, psixik va fiziologik xususiyatlarining mavjudligi, o’quvchilar turmushini tashkil etish va qulay ta'lim-tarbiya shart-sharoitlarni yaratishda bularni qisobga olish zarurligi bilan belgilanadi.

Surdopedagogika fanining asosiy vazifalari eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarga ta'lim berish vazifalari ularning rivojlanish imkoniyatlari, ilk maktab davrdan boshlab korreksion-pedagogik yordam ko’rsatish zaruratidan kelib chiqqan holda belgilanadi.

Eshitish qobiliyatining pasayishi o’quvchining umumiy rivojlanishiga, birinchi navbatda esa nutqning shakllanishiga to’sqinlik qiladi. Maxsus o’qitilmagan maktab tarbiya yoshdagi kar va zaif eshituvchi o’quvchi gapira olmaydi, o’zgalar nutqini tushunmaydi, muloqotda esa cheklangan miqdordagi imo-ishoralardan foydalanadi. Kundalik turmushda, kattalarga tahlid qilib oddiy xatti-qarakat va faoliyat turlarini o’zlashtira oladilar, turli buyumlarning funksional vazifalarini, ulardan foydalanishni o’zlashtiradilar, o’z-o’ziga xizmat qilish malakalarni egallaydilar. Maxsus yo’naltirilgan ta'lim berish uchun qulay shart-sharoit yaratilmagan holda, o’quvchilarning sensor va intellektual rivojlanishi so’zli nutqdan xoli kechadi.

Shunday qilib, eshitish qobiliyatining pasayishi va nutqiy rivojlanishiningg buzilishi oqibatida o’quvchining rivojlanishi to’xtamasa-da, ancha cheklanib qoladi. Demak, bu o’quvchining risoladagidek rivojlanishi uchun, me'yorda eshitadigan o’quvchilardan ko’proq maxsus ta'lim-tarbiya sharoitlari zarur bo’ladi. Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarga ilk yoshdan boshlab maxsus ta'lim-tarbiya berilsa, uning umumiy rivojlanishidagi orqada qolishni oldini olish hamda ularning uyqun o’sishini ta'minlash mumkin bo’ladi.

Surdopedagogikaning asosiy vazifalari:

• 
  Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni aniqlash va ularga korreksion-pedagogik yordam ko’rsatilishga ko’maklashish;
  
• 
  Ilk va maktab tarbiya yoshidagi o’quvchilarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash;
  
• 
  Eshitish qobiliyatining buzilishini jismoniy, bilish, ijtimoiy, nutqiy rivojlanishiga,shaxsning shakllanishiga bo’lgan ta'sirini o’rganish;
  
• 
  Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni oilada tarbiyalash bo’yicha ota-onalarga metodik yordamni tashkil etish;
  
• 
  Korreksion-tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslarini ishlab chiqish: ilk va maktab yoshdagi kar va zaif eshituvchi o’quvchilarga ta'lim tarbiya berish vazifalari, tamoyillari va metodlarini belgilash;
  
• 
  Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarga ta'lim berishning turli shart-sharoitlarda: maxsus maktab ta'lim muassasasi, maktab-internatlar qoshidagi guruhlar,umumiy yo’nalishdagi o’quvchilar boqchasi huzuridagi guruhlar,integrasiya ta'limi va q.k.da ta'lim-tarbiya mazmunini
  
• 
  belgilash, o’qituvchi-surdopedagog, tarbiyachi, umumta'lim muassasa pedagoglariniva ota- onalarni pedagogik bilimlar bilan qurollantirish;
  
• 
  Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarga korreksion-pedagogik yordam berishning yangi shakllarini izlash;
  
• 
  Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni eshituvchi insonlar orasiga integrasiyalashuvi (uyg’unlashuvi)ga yordam berish;
  
• 
  Maxsus maktab tarbiya muassasalarning maktab, oila, maqalla, jamoa tashkilotlari bilan aloqasini mustaqkamlash.
  
• 
  Maktab tarbiya muassasasi, oila, jamoat tashkilotlarining kar va zaif eshituvchi o’quvchilarga ta'lim-tarbiya berish borasidagi ijobiy tajribalarini o’rganish va tarqib etish.
  

Pedagogika tarbiya qonunlari to’qrisidagi fan sifatida hodisalarning keng doirasini qamrab oladi va turli sharoitda ta'lim-tarbiyani tashkil etish muammolarini o’rganadi.Surdopedagogika fani pedagogika fanining umumiy qonuniyatlariga asoslangan holda rivojlanadi.

Surdopedagogikaning ilmiy-metodologik negizini falsafa tashkil etadi, zero, falsafa tarbiyaning maqsad va vazifalarini o’rganish metodologiyasini belgilaydi, tarbiya masalasiga ilmiy asoslangan holda yondashish imkoniyatini beradi. (P.Yusupova).

Ta'lim va tarbiya nazariyasi hisoblangan didaktika surdopedagogika fani tizimiga kiradi.Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarga ta'lim-tarbiya berishning mohiyati, qonuniyatlari, tamoyillari va istiqbollarini o’rganish didaktikaning vazifasiga kiradi. Shu asosda ta'limning maqsadi, mazmuni, prinsiplari, metodlari, tashkiliy shakllari va vositalari ishlab chiqiladi. Surdopedagogika fani didaktik masalalarni ishlab chiqishda, masalan, axloqiy tarbiya masalalarini o’rganishda, estetik tarbiyaning maqsadi, yo’llari va usullarini belgilashda etika faniga asoslanadi.

Etika axloqni nazariy jiqatdan asoslab, yosh avlodni, uning axloqiy tarbiyasi muammolarini, inson shaxsini shakllantirishda axloqiy g’oyalar rolini tushunishini chuqurlashtiradi.

Estetika insonnig voqelikka, san'atga estetik munosabatlari rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi, nafosat tarbiyasining ilmiy asosi bo’lib qizmat qiladi. (P.Yusupova)

Fiziologiya surdopedagogika faninig tabiiy-ilmiy negizi bo’lib, insonni biologik evolyusiya maxsuli sifatida o’rganadi, inson oliy nerv faoliyatining rivojlanishi, nerv tizimining tipologik xususiyatlari, sezgi organlari, tayanch-harakat apparati, yurak-tomir va nafas olish tizimlari, ichki sekresiya bezlari va shu singarilarning rivojlanishi haqidagi ma'lumotlarga tayanadi. Shuningdek, fiziologiya fanining ma'lumotlari, insonning oliy nerv tizimi haqidagi ta'limoti, shartli refleks aloqalarning shakllanishi, turli analizatorlarning faoliyati va o’quvchining psixik rivojlanishidagi tutgan o’rni to’qrisidagi ma'lumotlar surdopedagogika fanining tabiiy- ilmiy psixofiziologik negizi bo’lib hizmat qiladi. (I.M.Sechenov, I.P.Pavlov,A.R.Luriya va boshqalar).

I.P.Pavlov tomonidan shartli reflekslarning paydo bo’lishi va tormozlanishi, analizatorlar fiziologiyasi, asab faoliyatining turlari tadqiq etilgan. Bosh miya katta yarim sharlari qobig’ida qo’zqolish va tormozlanish vaqtida hosil bo’lgan shartli reflekslar o’quvchi hayotining kun tartibini tashkil etishga yordam beradi.

So’zlarni idrok etish va ifodalash bilan bog’liq bo’lgan, bosh miyada kinesteziya va eshituv qo’zg’atishlar ta'sirida paydo bo’lgan murakkab izlar tizimi, tilni o’rganishning fiziologik negizini tashkil etadi. I.P.Pavlov nutq a'zolarining harakati jarayonida hosil bo’lgan kinestetik qo’zqolishlarni ikkinchi signal tizimining asosiy negizi deb e'tirof etadi. Kar va zaif eshituvchi o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirishni ikkinchi signal tizimining murakkab shartli bog’lanishlarining shakllantirish sifatida ko’rish mumkin.Ilk va davrida o’quvchi organizmining barcha funksiyalari va organlarining o’sishi paytida, rivojlanishidagixususiyatlarning o’rganilishi, kar va zaif eshituvchi o’quvchilarning rivojlanishidagi nosozliklarni aniqlash hamda korreksion ta'lim -tarbiyani samarali tashkil etish uchun imkon yaratadi.

Surdopedagogika umumiy, va maxsus psixologiya fanlari bilan ham bilan bevosita bog’liqdir. Psixologiya, insonning psixik rivojlanish qonuniyatlarini filogenez va ontogenezda o’rganuvchi fan sifatida, insonning rivojlanishi, tarbiyalanishi va atrof- muqit bilan o’zaro munosabatlari chog’ida shakllanadigan psixik jarayonlar( tafakkur, xotira, tasavvur,qis-tuyqu, iroda va hokazo)ni o’rganadi. Surdopedagogika ulardan foydalanib, eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilar ta'limining mazmuni va metodlarini ishlab chiqadi. Surdopedagogika psixologlar L.S.Vigotskiy, I.M.Solovev, T.V.Rozanovalarning, psixik va jismoniy rivojlanishidagi kamchilik o’quvchining umumiy rivojlanishining izdan chiqishiga olib kelgan holda, bunday o’quvchi anomal deb hisobanishi mumkinligi to’qrisidagi ilmiy nazariyalariga asoslanadi. Eshitishning pasayishi o’quvchining nutqiy rivojlanishga salbiy ta'sir etadi, muloqot qilish, idrok etish, fikrlash, bilish faoliyatini rivojlantirish vositasi sifatida nutqning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.

Pedagogik jarayonni to’g’ri tashkillashtirish, eshitishning pasayishi bilan boqliq umumiy va xususiy jihatlarni tushunish uchun yoshdashi o’quvchilarning psixik rivojlanish xususiyatlarini bilmoq zarur. L.A.Venger, D.B.Elkonin, F.Alimxodjaeva, U.Fayzieva, N.Bekmuratov, X.Gaynutdinovlarining ilmiy tadqiqotlari eshitish qobiliyati pasaygan va me'yorda eshituvchi o’quvchilar rivojlanishining asosiy yo’nalishlarini belgilashga, korreksion- tarbiyaviy ish metodlarini ishlab chiqishga yordam beradi. R.M.Boskis, T.A.Vlasova, A.A.Kataeva, I.M.Solovev, T.V.Rozanova,J.I.Shif,I.Kislisina,UFayzieva, F.Alimxodjaevalarning tadqiqotlarida va maktab yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilar haqida ma'lumotlar to’plangan.

Eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni differensial tarzda o’qitish muammolarini hal etishda, ta'lim-tarbiya jarayonini takomillashtirishda ularning psixologik xususiyatlarini bilish muqim ahamiyat kasb etadi. Eshitish qobiliyati pasaygan o’quvchilarning o’ziga xosligini hisobga olgan holda ilk va yoshdagi o’quvchilarning yoshi, psixik xususiyatlari, nutqiy rivojlanishiga mos psixolog-pedagogik o’rganish metodlarini tanlash, ularning rivojlanish salohiyatlarini aniqlash, samarali korreksion-tarbiyaviy ishni tashkil etish imkoniyati yaratiladi.

Surdopedagogika lingvistik fanlar va psixolingvistika bilan bevosita bog’liqdir. o’quvchi tomonidan nutqning egallash me'yorlarini bilish eshitishi pasaygan o’quvchilarning nutqiy rivojlanishini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Kar va zaif eshituvchi o’quvchilar nutqiy rivojlanish xususiyatlarini o’rganish, ularga ona tilini o’rgatish tizimini modellashtirish jarayonlarida psixolingvistika ma'lumotlaridan, xususan L.S.Vigotskiy, A.R.Luriya, A.A.Leontev, I.Jinkin,U.Fayzieva,F.Alimxodjaeva, X.Gaynutdinov,X.Roziqov, I.Otajonov va boshqa surdopedagoglar tadqiqotlarida ishlab chiqilgan nutqning hosil bo’lish va eshituv hamda nutqning rivojlanish modelidan keng foydalaniladi. Psixolingvistik yondashuv eshitishning pasayishi oqibatida yuzaga kelgan nutqiy buzilish mexanizmi va tuzilishini aniqlash, ta'lim jarayonida turli til vositalarini qo’llash imkonini yaratadi. (L.A.Golovchis).

Otolaringologiya, surdologiya, audiologiya ma'lumotlariga, ya'ni o’quvchining eshitish holati: eshitish pasayishining vaqti, darajasi, vaqti, tabiatiga asoslangan holda o’quvchi bilan korreksion- tarbiyaviy ishlarni olib borish mumkin. Surdologiya va audiologiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlar eshituv holatini tekshirish usul va uslublarini belgilash, mavjud eshitish buzilishlarini tavsiflash va tasniflash tizimini asoslab berish imkonini beradi. (L.V.Neyman, Yu.B.Preobrajenskiy, D.I.Tarasov va boshqalar). surdopedagogika tibbiyot fanlari bilan qam bevosita boqliqdir. Tibbiy ma'lumotlar mavjud birlamchi buzilish darajasini ob'ektiv baholash, eshituvning pasayishini boshqa psixik jarayonlari, xususan nutq va kommunikasiya jarayonlariga bo’lgan ta'sirini aniqlashga yordam beradi. Tibbiy tekshiruv ma'lumotlari korreksion-tarbiyaviy ishni qulay metodlarni tanlagan va differensial yondashgan holda tashkil etishda muhim ahammiyat kasb etadi. Eshitish qobiliyatini rivojlantirish, nutqni o’stirish, talaffuzni shakllantirish bo’yicha ishni tashkillashtirishda tibbiy ma'lumotlardan keng foydalaniladi.

Otorinolaringologiya, surdologiya, audiologiya sohasidagi yutuqlar, eshitish qobiliyatini barvaqt aniqlash, ularga tibbiy, surdotexnik va korreksion pedagogik yordamni erta ko’rsatishga ko’maklashadi. So’nggi yillarda ayrim eshitish buzilishlarni davolash imkoniyatlari kengaygan bo’lib, eshituv holatini yaxshilash imkoni paydo bo’ldi (koxlear implantasiya).Eshituv qobiliyati buzilishlarini korreksiyalashda yakka tartibda va jamoa bo’lib foydalaniladigan surdotexnika vositalarini qo’llanishi katta ahamiyatga ega. Surdotexnika sohasining rivojlanishi bilan eshituv apparatlar, vizual va taktil-vibrasion nazorat vositalari takomillashtiriladi. Shuningdek, o’quvchilarning atrof muhitga moslashish, eshituv va nutqni rivojlantirish ishlarini takomillashtirish, shaxsiy rivojlanish imkoniyatlari kengayadi. Nevropatologiya, psixopatologiya fanlari surdopedagogika fani bilan aloqadordir.Mazkur soxalar ma'lumotlari eshituv qobiliyatining pasayishini differensial tashxis qilish, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar xarakterini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim kar va zaif eshituvchi o’quvchilarda eshituv qobiliyatining pasayishi bilan birga markaziy asab tizimi faoliyatining buzilishi bilan boqliq boshqa kamchiliklar ham kuzatiladi. Psixik rivojlanishining sustlashishi, aqliy zaiflik, o’quvchilar serebral falaji, xulq-atvor va xissiy-irodaviy buzilishlari, ko’rishdagi muammolar bunga misoldir. Bunday buzilishlarni to’qri tashxis qilish surdopedagog va psixonevrolog hamkorligida mumkin bo’ladi. surdopedagogika fanida maxsus pedagogikaning logopediya, oligofrenopedagogika, tiflopedagogika sohalaridagi tadqiqot natijalarini, ilmiy yutuqlari ham hisobga olinadi.