Kurs ishi mavzu: Logoritmika mashqida nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar bilish jarayonlarini rivojlantirish yo'llari

II BOB. Bilish jarayonlarini korreksiyalashda logoritmikaning o’ziga xosligi
2.1. Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsonli bolalar bilan logopedik ritmika bo’yicha mashg’ulotlar
Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalar bilan ishlashda korreksion vazifalar yechimi bir qancha nutqiy buzilishlarni bartaraf etish kеtma-kеtligini ongli aniqlashni xam ko’zda tutadi. Masalan, bolalarda maktabgacha yoshda ovoz talaffuzining buzilishi nutq ritmi va tеmpini normallashtirish bilan parallеl, ba'zi xollarda esa avvalroq, mustaqil nutqning ravonligi ostida ish boshlashdan oldin ham bartaraf etilsa, katta yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalarning nutqiy buzilishida birinchi navbatda nimani bartaraf etish kеrakligini tanlashga to’g’ri kеladi: duduqlanish yoki ovoz talaffuzi, bunda ko’proq buzilishga qanchalik munosabat mavjudligi inobatga olinadi.
Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalar bilan logopedik ritmika bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazgach, turli psixik jarayonlarda va odatdagi ontogenezda bolaning funksional tizimi shakllanganidek, nutq nuqsoniga ega bolalarning o’zlarida rivojlanishning ba’zi xususiyatlarini ham hisobga olish zarur. Ushbu yoshdagi bolalarning anatomik-fiziologik xususiyatlarini, ularda nutq va motor funksiyasi, xayajonli holati, (shu jumaladn o’yinli) bilsh faoliyatini ham e’tiborga olish kerak. Bular esa bilish jarayonlariga borib taqaladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi anatomik-fiziologik tizimning o’ziga xos xususiyati bo’ladi:
a) bosh miya po’stloqi to’qimalarining tugallanmagan differentsiatsiyasi, shu jumladan psixomotor qismida, ajratib tashlangan harakatni statik bajarishni qiyinlashtiradi (qo’l, oyoqni bukish, rostlash), bu bilan bola tez charchab qoladi. Shu munosabat bilan ta’sirlanish va tormozlanish hamda ularning muvozanatini saqlash jarayonlarini bir tekis navbat bilan turishiga imkon beruvchi turli harakatlarni tez-tez almashtirib turish zarur;
b) 2–3 yoshdagi bolaning tez o’suvchi yumshoq suyagi har xil bukilishlarga duchor bo’ladi. Shuning uchun yelka kamarida xaddan ziyod kuchli va uzoq vaqt statik holatida turish bilan boqliq bo’lgan harakatlarini bajarmaslik kerak;
2-3 yoshdagi bolalarda ijobiy hissiyotlar asab-psixik doirasini funksional tashkil topishi va rivojlanishida katta o’rin egallaydi. Buning natijasida logoritmik mashg’ulotlarning mazmuni va tashkil etilishi bolalarda qoniqish uyg’otishi kerak. Qo’llash va maqtash bolada hissiyot tonusini ko’taradi, motor va psixik tanglikni oldini oladi va bola o’zini xotirjam xis qiladi, xatto uning umumiy faolligini oshiradi va muloqotni yengillashtiradi.
Nutq materialini tanlaganda kichik bolalar dialogidagi maxsus xislatlarni nazarda tutish kerak: sherigiga tez-tez luqma tashlash – takrorlash yordamida moslashish; gapirayotganlardan tengdoshlaridan qay biriga birinchi majburiy murojaat etish; dialogning nisbiy tashkil etilganligi: dialogga galma-galdan kirishish, muayyan insonlarga yo’naltirilish, ya’ni nutqning asosiy funksiyasini – kommunikativlikni amalga oshirish. 2–3 yoshdagi bolalar nutqni muloqot, kechinma yoki qo’shma harakatga chaqiriq vositasi sifatida qo’llaydilar. Harakat bolalarda ko’pincha monologga nisbatan dialogni vujudga keltiradi, chunki bola yoki gaplashishga intiladi, yoki yordam so’raydi. Affektlarning (qattiq qayajonning) zaruratdan bevosita ifodalanishi va boshqalarga shaxsiy kechinmalarini xabar berish xoqishida murojaat qilishning leksik va grammatik xususiyatlari tug’iladi: fe’llarning ko’p sonli buyruq mayli bilan boqliqligi, o’z fikrini aytish buyruq yoki so’roq xarakterida, iltimos ko’rinishidan iborat bo’ladi.
Odatda, duduqlanish paydo bo’lishi bilan ko’pchilik rivojlanayotgan bolalarda shaxsi, nutqi va xulqiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Shu bilan birga ilk yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalarning bir qismida motor funksiyasining, nutqning, dilkashlikning, taqlidchilikning, tengdoshlari bilan o’zaro munosabatning, hamda yakka-shaxsiy xususiyatlarining disgarmonik rivojlanishi belgilanadi. G.A.Volkovaning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha 2–3 yoshdagi nutq nuqsoniga ega va duduqlanmaydigan bolalarda quyidagi motor ko’nikmalarining rivojlanishi va avtomatlashishida kechikish kuzatiladi (sanab chiqish ontogenezda shakllanishi bilan muvofiqlikda beriladi): narsani ushlab olish va uni qo’lda uzoq tutib turish;
«Ladushki», «Xakka» o’yinidagi kabi qo’l barmoqlari va panjaning harakati; qo’shiqdan foydalanish; yurishni egallash; qurilish materiali bilan o’yinlarda ketma-ket harakatlar yonida.
Bu bolalar og’ir xulq bilan xarakterlanadilar, u atrofdagilarga affektiv munosabat ko’rsatadi. Ko’pchiligida faoliyatda inertlik, tez toliqib qolish begilanadi. Tez-tez ta’sirlanuvchanlik, salbiy va tajovuzkorlik ta’sirlari. Ko’p bolalar yig’loqi. Ko’pchiligi uchun xatto yaxshi ko’rgan yaqinlari bilan ham muloqot qilishdan bosh tortish xolatlari kuzatiladi. Bu bolalar bilan logopedik ritmika bo’yicha mashg’ulotlarni quyidagi shartlarni xisobga olgan xolda o’tkazish kerak. Nutq, harakat va musiqali faoliyatning turli ko’rinishlarining o’zaro alqadorligi.
Ilk bolalalikda ashula aytish, musiqa eshitish, musiqali-ritmik harakatlar xali maxsus vazifalar va dastur tarkibi bilan musiqali tarbiyalash bo’limlariga ajratilmaydi. Faqat bu faoliyatlar ko’rinishi paydo bo’lishi, musiqali qobiliyatning dastlabki shakllanishi, ashulali va motorli ko’rinishlar sodir bo’ladi. Shuning uchun musiqani eshitish xirgoyi qilish bilan harakatlar birga kuzatiladi.
Logoritmik mashg’ulotlarning mazmuni musiqaga hissiyotli iltifotni rivojlantirishga, unga birlamchi qiziqishni, musiqa bilan boqliq alohida harakatlarni faollashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Turli balandlikdagi, tembrdagi, dinamikadagi jaranglashlarni idrok qilishni rivojlantirish alohida o’rin egallaydi. Ilk yoshdagi bolalarda musiqali-ritmik ko’nikmalarning darajasi «birlamchi ashula ko’rinishlari», «oddiy ritmik harakatlar» kabi temrinlar bilan xarakterlanadi. Bu bilan hayotining uchinchi yilida bolalarni o’qitish jarayoni tugallanmaganligi ta’kidlanadi. Masalan, harakatlarni almashtirish tarbiyasi ikki-uch qismdan iborat shakldagi musiqali asar bilan kuzatiladi, butun logopedik kurs davomida amalga oshiriladi (bunda turli musiqali repertuar foydalaniladi).
Nutqli va musiqali materialning kichkina harakatlar hajmi.
Logoritmika tarbiyasi logopedik ishning bosqichlari mazmuni bilan muvofiqlikda amalga oshirilishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalar bilan logo ritmik mashg’ulotlarga quyidagi bo’limlar kiritiladi.
1.Sensor qobiliyatini shakllantirish: turlicha modallikni, diqqatni, ritmga ta’sirni va eshitishga ta’sir etuvchilarni idrok qilish. Dastavval musiqani idrok etish shakllanadi. Bolalar oldin musiqiy asarni yaxlitligicha idrok etadilar, keyin eshitishni boshlaydilar va ifodali ohangni, tasviriy paytlarini, so’z boshi va xulosani ajratib oladilar. Har xil musiqali asarlarni eshitish, musiqali tovushning to’rtta xususiyatini: balandligi, davomiyligi, tembri, dinamikasini ajratib olish mashqlari. Bolalar musiqa kim to’g’risida xikoya qilayotganini aytadilar (masalan, mushuk yoki mushukcha qaqida) va mos o’yinchoqni ko’rsatadilar. O’yinchoqni ko’rish obrazi muayyan musiqa va nomlanish bilan bog’lanadi. Logopedik bosqichning oxirida bolalar musiqali asarning uch qismli shaklini, turli xarakterdagi musiqaning qattiq yoki sekin jaranglashini, qo’ng’iroqchalarning baland yoki past jaranglashini ajratib oladilar, metallofonning ovozini, fortepianoning «do»1 – «do»2 oraliqini aniqlaydilar (nima chirqillayotganini tanib oladilar: qush yoki qushcha), qo’g’irchoqlar bilan harakatlarda turli ritmni beradilar (qo’g’irchoq qadam tashlayapi, yugurayapti yoki sakrayapti).

2. 
   Musiqali-ritmik ko’nikmalarning shakllanishi. Yurish, yugurish, yarim cho’kka tushish, oyoqlarni tebratish («prujinacha»), irqishlash bilan yurishning birgaligi, narsalar bilan mashqlar, qarama-qarshi jaranglagan musiqa bilan harakatlarning mosligi. Yugurishning tempi va ritmi hamda qo’llar erkin holatda. Logopedik bosqichning tugashida bolalar musiqa xarakteri o’zgarishi bilan mustaqil harakatlarni almashtirishni o’rganishlari kerak.
   
3. 
   Muvozanatni saqlashni uddalashni tarbiyalash. Cheklangan maydonda yurish, predmet ustidan qatlab o’tish, qiya tekislikka ko’tarilish, polda yotdan arqoncha ustida yurish va boshqalar.
   
4. 
   Harakatlar majmuini raqsda, sakrashda tarbiyalash. Sakrashning oddiy belgilari (raqs tushish, kichik oraliqdagi – 5, 10, 15 sm qandaydir narsa ustidan sakrab o’tish, sakrab tushish). Raqslar ikki qismli musiqali asar yoki qo’shiq matniga mos harakatlarning almashishiga asosan quriladi. Logopedik bosqichning o’rtasiga kelib bolalar turlicha qurilishdagi: aylana bo’ylab, bir kishi bo’lib, ikki kishi bo’lib, raqs harakatlarini egallaydilar.
   
5. 
   Ifodali harakatlar ko’nikmasini tarbiyalash. Musiqa ostida ritmik yurish, sochilib yugurish, qarsak chalish, oyoqlar bilan to’pillatish, qo’l panjalarini aylantirish, bir tomonga o’z atrofida burilishlar va boshqalar.
   
6. 
   Logopedik bosqichning oxiriga kelib bolalarni erkin raqslarda harakatlarni ifodali bajarishga, oddiy qo’shiqlarni sahnalashtirishga olib kelish kerak. Qo’l, oyoq, bo’yin, yelka kamari relaksatsiyasi mashqlari harakatlarning ifodaliligiga imkon beradi.
   
7. 
   Fazoviy mo’ljal olishni tarbiyalash. Bir kishi, ikki kishi, sochilib, bir birining ketidan, teskari yo’nalishda yurish, oddiy raqs harakatlarini bajarish.
   
8. 
   Ritmni, tempni, tovush qattiqligini xis qilishni, ashula aytish paytida pauzani uddalashga rioya qilishni tarbiyalash. Kattalarning ashula aytishiga sozlanish yo’li bilan ashula aytish ohangini shakllantirish; musiqiy iboralarning oxirini xirgoya qilish. Logoritmik mashg’ulot o’rtalarida bolalar logoped bilan birgalikda va mustaqil pastlashib boruvchi katta tertsiyaning takrorlanuvchi oraliqida qurilgan har bir kupletning oxirgi ikkita iborasini kuylaydilar. Yil oxirida kattalarning ovoziga sozlanib bolalar qisqa iboralari bo’lgan oson qo’shiqlarni kuylaydilar. Bu kuylashlar cholg’u asboblari jo’rligida ijro etiladi. O’rganayotgan qo’shiqlarini turlicha vaziyatlarda logopedik va tarbiyaviy mashg’ulotlarda, yangi o’yinni, o’yinchoqni ko’rsatish paytida va hamda uy sharoitida tez-tez takrorlashlari kerak.
   
9. 
   Musiqiy ritmni xis qilishni tarbiyalash. Yurish, chopish, sakrash, oson bo’lganva turli xil raqslar.
   
10. 
    Qo’l motorikasini tarbiyalash: Sekinlashgan va odatdagi tempda o’tkaziladi. Turli tusdagi musiqa ostida o’tkaziladi. Masalan, oxista musiqani eshita turib qo’g’irchoqni tebratish; quvnoq raqs musiqasini eshita turib qarsak chalish; ovozga taqlid qilib pedagogning orqasidan takrorlash, mushukchani (o’yinchoq) silab qo’yish; marsh ovozi ostida bayroqchalarni hayrat bilan silkitish; qo’l tirsaklarini bukib aylanma harakatlarni musiqa bilan moslikda bajarish; logopedning qushcha haqidagi qo’shig’i ostida galma-galdan bitta qo’lning barmoqlari bilan ikkinchi qo’lning kaftlariga taqillatish («qushchani ovqatlantiramiz») va boshqalar.
    
11. 
    Artikulyatsion harakatlarini, tekis nafas chiqarishni, ma’lum ohangda gapirishni, ovoz chiqarishni, diktsiyani, dinamikani tarbiyalash. Kuldiradigan she’rlar, ovozga taqlid qiluvchi ikki-to’rt qatorli she’rlar, jo’r bo’lib qo’shiq aytish, ashula aytish.
    
12. 
    O’yin faoliyatini tarbiyalash. Mashg’ulot–o’yinlardan musiqali-didaktik o’yinlar ancha muhim. U o’yin harakatlarini rivojlantirishni o’zi yo’lga qo’yadi, xorovodli qurilishlarga, harakatlantiruvchi o’yinlarga xos bo’lgan ko’pgina xususiyatlarni birlashtiradi. Mazmuni, tuzilishi, o’yin harakatlari va musiqal didaktik o’yin qoidalari yuqori, ritmik, dinamik va tembrli eshitishni rivojlanishiga imkon beradi.
    
13. 
    Jamoani, sherikni va tashabbusni xis qilishni, qobiliyatni to’plash – iroda doirasini rivojlantirishni tarbiyalash. Musiqali obrazga mos harakatlar, qo’shiqlarni sahnalashtirish, o’yinlar.
    

Tarbiyachi, logoped va vazifalarni to’g’ri bajaradigan bolalar xarakatlariga taqlid qilish logoritmik tarbiya metodikasining asosini tashkil etadi. Bolalarga yakka yondashishlar jamoaviy yondashishlar bilan mos keladi: kichkina guruhda har bir bolaning vazifalarni bajarishini tekshirish va boshqalar. Logoped va tarbiyachi har xil usullardan foydalanadilar: harakatlarni ko’rsatish, og’zaki yo’llanmalar, izoh berish, obrazli xikoya qilish, bola bilan birgalikda harakatlarni bajarish, u bilan kerakli so’zni, iborani takrorlash; xayotining uchinchi yilidagi nutq nuqsoniga ega bolalar bilan ishlashda zarur bo’lgan ma’qullash, maqtash, rag’batlantirish kabilar qo’llaniladi.
Logoritmik mashg’ulotlr mavzuli va majmualilarga ajratiladi. Mavzuli mashg’ulotlarda musiqali, harakatli, nutqli faoliyatning ko’rinishlari qandaydir bitta obraz bilan birlashtiriladi (masalan, qushcha, qo’qirchoq, sharlar, qozlar, samolyot, yomqir, archa, mushukcha bilan).
Majumali mashg’ulotlarda musiqali faoliyat nutqli-rassomlik va tasviriy faoliyat bilan uyg’unlashadi; harakatlarning galma-galligi sodir bo’ladi (masalan, goh bolalar o’yinchoqni ko’zdan kechiradilar, goh personajning ifodali harakatlarini bajaradilar, goh rasm chizadilar yoki musiqa ostida faoliyat tempini aniqlovchi tayyor shakllarni yopishtiradilar, gohida esa logoped bilan birgalikda kuylaydilar).
Logoritmik mashg’ulotlarning hamma ko’rinishlari kunning birinchi yarmida o’tkaziladi va 20 daqiqa davom etadi.
Har qanday yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalar bilan ishda qo’shiq aytishdan keng foydalanish kerakligini N.A.Vlasova, V.A.Griner, G.A.Volkovalar tavsiya etadilar. Maktabgacha va maktab yoshidagi nutq nuqsoniga ega bolalar uchun shunday qo’shiqlar tanlab olinadiki, ularda musiqa jo’rligida tabiat ohangi, tempi, xarakteri, tusi bilan musiqaning mazmuni to’g’risida tasavvur beriladi va bolalar qo’shiqni faqat matn orqali emas, balki uning obrazli jaranglashi orqali farqlaydilar. Ular qo’shiq mazmunini ifodali aytadilar: bayram marshining quvonchli, tetik kayfiyati yoki kuz qo’shiqining oxista ovozlari, sakrayotgan quyonning quvnoqligi yoki poyezdning bir tekisdagi ritmi. Qo’shiqning mazmuni qancha xilma xil bo’lsa, shuncha bolaning musiqali idrok zaxirasi boy bo’ladi. Qo’shiq matni muhim rol o’ynaydi. Agar nutq nuqsoniga ega bolalarda tovush talaffuz qilishda buzilishlar bo’lsa va logopedik mashg’ulotlarda tovushni avtomatlashtirish va yo’lga qo’yish bo’yicha ishlar olib borilayotgan bo’lsa, unda qo’shiq matniga bolalar egallamagan tovushlar kiritilishi kerak emas.
Qo’shiqlar odatda xor bo’lib ijro etiladi. Yakkaxon ijro etishlar ham bo’lishi mumkin, lekin u nutqda va xulqda katta mas’uliyatni va mustaqillikni talab etadi. Bu vazifani hamma nutq nuqsoniga ega lar ham eplay olmaydilar. Shuning uchun qo’shiqni yakkaxon ijro etish asta-sekin tarbiyalanadi: avval bola xorda, kichik guruhda qo’shiq aytadi. So’ngra logoped dialog shaklidagi o’ziga xos qo’shiqni tanlab oladi: bittasi savolni kuylaydi va ikkitasi yoki uchtasi javobni kuylaydi, keyin dialogni ikkita nutq nuqsoniga ega kuylaydi, shu bilan birga yakka kuylaganida talvasa paydo bo’ladigan bola oldin berilgan savolga javobni kuylaydi va faqat undan keyingina dialogning tashabbuskori sifatida chiqadi. Qo’shiq ijro etish korreksion ishning bosqichiga bog’liq. Bolalar faqat nutqning indamaslik, shivirlash davrida pedagog tomonidan ijro etilayotgan qo’shiq yoki kuyni eshitadilar. Tutash va akslangan nutq davrida pedagog bilan qo’shiqni birgalikda kuylab bolalar uning mazmunini egallaydilar, matnni o’rganadilar. Bolalar nutqning savol-javob bosqichlarida qo’shiqni dialog shaklida ijro etadilar. Logoped esa bu davrda savol-javob shaklida tanlab olgan matn bo’yicha qo’shiqlarni sahnalashtirishni o’tkazadi. Bola mustaqil nutqdan foydalanishni o’rganganida qo’shiq ijro etish ham o’zgartiriladi. Bolalar avval xor bo’lib so’ngra yakkaxon ashula aytadilar. Qo’shiqni bir bola, naqoratni esa hamma kuylashi mumkin.yengil darajada xotira qismlari shakllanib boradi. Mustaqil qo’shiqni sahnalashtirish ham xuddi shunday sodir bo’ladi.
Bosqichning boshida va oxirida musiqani tinglab bo’lgandan keyin logoped nutq nuqsoniga ega larga musiqada ular nimani eshitganlarini, qanday hissiyotlar tug’dirganini gapirib berishni taklif qiladi. Musiqani idrok qilish chuqur ichki kechinmalar bilan to’ldirilgan murakkab va poyetik jarayon hisoblanadi. Unda shu damdagi musiqali tovushlarning sensorli hissiyotlari, jaranglashi, oldingi tajriba va sodir bo’layotganlar bilan jonli assotsiatsiyalar, musiqali obrazlar rivojlanishi va ulardagi yorqin javob ta’sirlarini kuzatish hamohang bo’lib ketadi.
Nutq nuqsoniga ega larda qo’shiq aytish paytida kuylash ko’nikmalari, [«a»], [«o»], [«u»] unlilari va ularning birikmalari [«ye»], [«i»] ni davomli kuylash ishlab chiqiladi. qo’shiqchilik diapazonini mustahkamlash uchun oldin kichik mashqlar beriladi, qo’shiqlar har safar ancha baland ohangdoshlikda kuylanadi, ya’ni tashiladi (asarning ohangdoshligi yuqori yoki past tomonga o’zgaradi). Turli registrli mashqlardan foydalaniladi (bitta odam goh baland, goh past ovozda kuylaydi). Logoped diktsiya ustida ish olib borar ekan bolalarning e’tiborini qo’shiqdagi ifodali nutq ohanglariga va ularning musiqa ohangi bilan mosligiga qaratadi. Nutq nuqsoniga ega lar murojaat qilishni ovoz bilan ajratishni o’rganadilar: («qoy, yo’ldagi, extiyot bo’l»!), savol («qani mening bolalarim, kul rang mushukchalarim»), obrazning xarakterli belgisi («qo’rqoq kul rang quyoncha…»).
Eshitishning tovush balandligini rivojlantirish uchun nutq nuqsoniga ega larga quyidagi mashqlar taklif qilinadi: kuyning oxirgi tovushi jaranglashi qachon tugaganini aniqlash (uni tepkida ushlab turish); deyarli ikkita bir xil musiqali iboraning har xil qo’shimchasini eshitish; yuqori va past tovushlarni, hamda kuyning yuqori-past harakatini ajratish; to’g’ri va noto’g’ri kuylayotganlarni aniqlash.
Ovoz va eshitishni muvofiqlashtirishni rivojlantirish uchun: berilgan tovushga «sozlanishni» uddalash; pedagogning topshirig’i bo’yicha va uning yordamida erkin kuy jaranglashini kerakli ohangdoshlikda balandlatish yoki pastlatish; o’z ovozi jaranglashining xarakteri va balandligiga pedagogning ko’rsatmasiga ko’ra kuy ijro etayotgan boshqalarning ovozini «tekislash»; musiqali kirishdan keyin qo’shiqni va har bir musiqali iborani alohida aniq boshlash.
Nutq nuqsoniga ega larga kuylashni musiqa jo’rligisiz o’rgatish foydali. Bunday kuylash eshitish diqqatini rivojlantirishga, diktsiyani va tovush ovozini tozaligiga imkon beradi. Nutq nuqsoniga ega lar avval fortepiano jo’rligida kuylaydilar (kuy ozgina chalib turiladi), so’ngra pedagog bilan va, nihoyat, mustaqil musiqa jo’rligisiz kuylaydilar. Hamma yoshdagi nutq nuqsoniga ega lar bilan ishda kuydeklamatsiyadan foydalanish mumkin. She’rli va prozaik matnlarni tanlashda yoshni, nutqning holatini, musiqiy qobiliyatning rivojlanishini, korreksion ishning bosqichini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Musiqa jo’rligidagi o’qish, ifodali hikoya qilish, dialog yoki xorli deklamatsiya qilish matn mazmuniga mos kelishi, syujetni, obrazni asar personajlarini ochishga yordam berishi kerak.