Кудрат мусаев таржима назарияси


Т а р ж и м а т и л и д а м а н т и к



Download 11,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet113/117
Sana01.07.2022
Hajmi11,86 Mb.
#727065
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   117
Bog'liq
Qudrat Musayev. Tarjima nazariyasi asoslari

5. Т а р ж и м а т и л и д а м а н т и к
М аълум ки, хает нихоятда чукур мазмунга эга. Акс холда 
хеч бир мавж удот онгли ёки беи хтиёр равиш да унга интилм аган, 
уни севм аган булар эди. Х аётнинг бу кадар чукур мазмун касб 
этиш и уни таш кил этадиган барча ж абхаларнинг узаро мантикий 
боглани ш да эканлиги билан вобастадир. Ж ум ладан, инсон хаёти 
хам мантикий усиш ва узгари ш дади р. У муман хаёт тасоди ф лар- 
дан холи булм агани холда, куп и нча киш илар назарида ю заки, та- 
содиф дай тую ладиган хаёт вокеа-ходисалари асосида хам кону- 
ниятлар. мантикий б оглани ш лар мавж уд. Д емак, м антикийлик 
хаётий зарурат булиб, м анти ксизли кка йул куйилиш и хаёт кону- 
ниятлари ни н г сохталаш ти ри ли ш и га, бузилиш ига олиб келади.
У заро мантикий б огли кли к инсон ф аолиятининг барча ж аб- 
халари катори фикр алм аш иш куроли булм иш тил ходисаларига 
хам тааллуклидир. Т илда ф ой даланиладиган хар бир лексик ёки 
ф разеологик бирлик м аълум коидалар асосида ясалиш идан таш - 
кари. б ош ка бирликлар билан хам ж ам оа акл-заковати, мантикий 
таф аккури н ин г махсули сиф атида нам оён буладиган м авж уд ко- 
н ун-кои далар асосида бирикади. Бу, коидага айланган тил м еъёр- 
ларига риоя килм аслик тил м аданияти ва анъанаси, ш унингдек, 
ундаги мантикий б утунли кн и нг бузили ш и га олиб келади.
У м ум ан тил м аданияти сингари тарж им а тили м аданияти 
хам , биринчи навбатда, ти лн и н г м аданий меъёрларидан тугри 
фойдаланиш ни такозо этар экан, м еъёрийлик деярли хам м а вакт 
м антикийлик билан чам барчас б о гли к булиб, гохо муайян фикр
318
www.ziyouz.com kutubxonasi


турли тарж им онлар том онидан хилм а-хил вариантларда баён эти- 
ладики, бу вариантларнинг баъзилари фонетик, лексик ва грам м а­
тик ж ихатлардан м антикий тугри тузилганликлари сабабли тил 
маданияти хазм дараж асида булса, айрим лари мантикий асосдан 
холи булганликлари туф айли тил м еъёридан, бинобарин, мада- 
ниятидан хам узок булади.
Хар бир баён этилган ф икрда сузлар, суз бирикм алари ва 
ж ум лалар орасидаги узаро мазмуний богланиш изчил, туш унар- 
ли, иш онарли, безиддият булиш и керакки, нуткнинг айни хусу- 
сияти уни таф аккур фаолияти билан бирлаш тиради. Бас, ш ундай 
экан, уз навбатида таф аккурнинг узи хам изчил, иш онарли, зид- 
диятсиз булиш и зарур. Бу хол мантикий бутунликни - тафаккур 
мантики билан нутк-тил м антикининг узаро богликлигини ю зага 
келтирадики, нутк м антикининг бузилиш и ф икрнинг нотугри, 
гайритабиий баёнига, бинобарин, киш иларнинг бир-бирларининг 
фикрларини тугри, силлик холда кабул кила олм асликларига 
олиб келади.
У збек тарж им а мактаби нам ояндалари кулга олган асарла- 
рининг гоявий-бадиий мазмунини уз тилларида асосан тугри акс 
эттираётган эканлар, бу хол асарларнинг таркибий кисми булм иш
барча лексик-ф разеологик бирликлар хам да фонетик ва грам м а­
тик холатларнинг тил м еъерларига мос холда м антикий ж ихатдан 
хам тулаконли кайта ти кланаётганлиги натижасидир. Ж умладан, 
узбек китобхонлари ж авонларидан урин олган хилм а-хил халклар 
ва мамлакаглар калам сохиблари асарларининг аксарияги манти- 
кан аслиягдагидай кайта яратилганликлари сабабли хам барчага 
манзур булиб. кенг ж ам оатчилик ф акат уларнинг гоявий йунали- 
ши хакидагина эмас, балки бадиий тили хакида хам тула-тукис 
гасаввур олмокда. Бирок м авж уд гарж им аларнинг айрим ларида 
умумхалк тилига хос булм аган гайритабиий холатлар хам учраб 
турадики, улар асосан тарж им онларн и нг аслият тили воситалари 
меъёри, курилиш и таъсирига берилиб кетиб, харф хурликка йул 
куйишлари ски гохо ж онли тил меъёр ва анъаналаридан, конун- 
коидаларидан ф ойдаланиш да ож излик килиб колиш лари окибати- 
да содир булади. Бундай тарж им а тили маданияти йул куядиган 
дараж ада булм аган н уксонларнинг айримлари ифодаларнинг ман­
тикий асосдан узокликлари билан аж ралиб турадики, куйида уш - 
бу хакда кискача фикр ю ритамиз. И ш да факат айрим лексик-ф ра­
зеологик бирликларнинг тарж им ада мантикан тугри яратилиш и 
хакидагина айрим ф икрлар баён этилади.
319
www.ziyouz.com kutubxonasi


К упчилик об разли хам да хи сси й-таъсирчан лисоний воси- 
таларга назар таш лар экан м и з, уларда м уж ассам лаш ган маъно ва 
услубий вази ф аларн и нг эркин м аънодаги лексик бирликларнинг 
х,ртгий хакикатлар зам и н и да узаро мантикий бирикуви асосида 
ю зага келганлиги учун хам таби ий ж аранглаш ини, ум ум лаш ти- 
риш ва образлилик ярати ш кобилияти касб этиш ини курам изки, 
тарж им ад а тан лан ган м укоби л воси талар хам айни кон ун ият ва 
хи слатларга асо слан ган булсаларги н а, вазиф авий адекватлик ю за­
га келади.
К упрок м уш кул ахволга, хаёт ки й ин чили клари га дучор 
булган ки ш и ларга турк ва узбек ти лларид а «О й н ин г ун беш и ко- 
ронги булса, ун беш и ёруг» деб д алда берилар экан, иборалар об- 
разлилигини ю зага келти рган барчага маълум хакикат, м антикий 
бутунлик табиий ж аран гдорли кн и таъм и нлагани холда, тарж им а 
ж араёнида хам б и рли кл арн и н г бир-би ри ни бем алол алм аш тира- 
вериш ига йул куйган:
Gulmisal kalfa, daima «Ayin on besi karanliksa, on besi aydinlik- 
tir» derdi 
- Q ,
107 // Гулмисол халфа хар доим: «Ойнинг ун бе­
ши коронги булса, ун беши ёруг», - деярди - Чол, 129.
Бу ерда хаёт ки й ин ч или клари н ин г муваккатлиги, уларнинг 
оркасидан албатта ф аровон ли кн и н г бош ланиш и каби ф икр корон- 
ги ли кн и нг м укаррар сруглик билан алмаш иш и каби мантикий жа- 
раён, хаётий хакикат асоси да таби ий ифодаланган.
Бир кун ги лсиз вокеадан халос булам ан деб, ундан хам бат- 
тарроги га д учор булиб коли ш н ин г образли ифодаси учун рус ти ­
лида «Из огня да в полы м я» ф разеологизм и кулланиладики, 
унинг тарж им а ам али ёти д а узини оклаган узбекча м укобил ва- 
рианти «К ордан кутулиб, ём гирга тутилм ок»дир:
Вот тебе и государев кум! Из огня да в полымя - КД, 113 // 
Мана сенга шохнинг дусти. Кордан кутулиб ёмгирга... - К(\. 
313.
Бу ибораларн ин г м аъно ва услубий вазиф алари асосланган 
лексик бирли клар ую ш м аси хам мантикий зам инга эга булиб, бир 
табиат ходисасидан кутулиш м аксадида харакат килиб, натиж ада 
ундан хам б аттарроги га дуч келиб колиш ни билдирса, куйидаги 
м исол тарж и м аси д а ком пон ен тларн и н г узаро гай ритабиий б и ри ­
куви м анти ксизли кка олиб келган:
May the winds blow till trey have waken'd death - Oth, 40.
Пусть ветры воют так. чтоб смерть проснулась - От. 480.
320
www.ziyouz.com kutubxonasi


Майли куюн бундан хам зур гувиллаб эссин,
Бу бурондап улимнинг хам уйкуси учсин - От, 216.
А слиятдаги «the winds blow » ва унинг русча тарж им асидаги 
«ветры вою т» бирикм аларига узбек тилида «ш ам олни н г эсиш и» 
хам моддий, хам маъно ж ихатларидан мос келган булар эди. Ч ун ­
ки бу тилларда «wind» сузи «blow » билан, «ветер» - «веять» б и ­
лан, «ш амол» - «эсмок» билан бирикиб, ш акл ва мазмун ж и хатла­
ридан пурм антик исхода воситаларини ю зага келтирадики, узбек­
ча тарж им ада мазкур бутунликнинг бузилиш и, яъни «ш амол» ур­
нига «кую н»нинг эсиш и тил м аданиятининг сохталаш тирилиб, 
мантиксизликка йул куйилиш ига олиб келган. Ч унки куюн «эс- 
майди», балки ш амол окими таъсирида чанг-тузон хосил килиб 
«осм онга кутарилади».
Тил бирликларининг ва умуман баён этилган хар кандай 
ф икрнинг мантикий бутунлигини адекват тиклаш учун малакали 
тарж им онлар хамма вакг турмуш хакикатидан, ж ам оагчилик ру- 
хиятидан, бой хаётий таж риба ва халкларнинг яш аш ш ароитлари- 
дан келиб чикканлари холда, бирли кларн и нг вазиф авий уйгун- 
ликлари хакида уйлайдилар. М асалан, и нсонн и нг яхш и хислати, 
фазилати унинг хуснига эмас, балки иж обий хулкига, одамийли- 
гига боглик эканлиги исбот талаб килм айдиган хаётий хакикат 
булиб, бу хол турли халклар лаф зида куп рок моддий жихатдан 
фаркланадиган, аммо бир хил хикм ат ифодаси учун хизм ат кила- 
диган пурм антик тургун бирикм аларнинг яратилиш ига сабаб бул- 
ганки (с его (сё) морды (лица) урожай будеш ь сним ать? - хуснига 
нон ботириб ейсанми?), «Тинч Д он» романи тарж им асида мав- 
ж уд имкониятдан фойдаланиш санъаткорга персонаж нутки мап- 
тикийлигини вазифавий тиклаш им кониятини берган:
«С лица красивенький...» косноязычил он. Что, ты с его мор­
ды урожай будешь сымать? - ТД, 1, 
8

II
Афти-боши бинойи- 
дай...-деб майна килди хотинини. -Хуснига нон ботириб ей­
санми? ТДн, I, 101.
«Огир ж исм оний мехнат килм ок» м аъноси ни н г образли 
ифодаси учун рус тилида «гнуть горб» ва «своим горбом» бир- 
ликлари вужудга келганки, айни тургун воситалар маънолари би­
лан уларни таш кил киладиган ком понентлар лугавий маънолари 
уртасидаги муносабат рус муж игининг илгарги огир кул мехнати 
ж араёнини хакконий тасвирлаш зам инига асосланганлиги учун 
хам мантикли жаранглар экан, мазкур бирли кларн и нг кейингиси 
«О на» романи персонаж и Рибин нуткида учраганда, унинг узбек-
321
www.ziyouz.com kutubxonasi


чага «п еш ана тери тукм ок» бирлиги воси таси да угирилиш и вази- 
ф авий адекватликни ю зага келтирган. Зеро, пеш ана тери тукм ас- 
д ан оги р ж исм оний мехнатни баж ариш м ум кин эмас:
Почему я - мерзавец? Я зарабатываю хлеб своим горбом, я 
ничего худого против людей не сделал, говорю - М, 188 // Не­
га мен разил булайин? Мен бир бурда нонимни пешана тери 
тукиб топаман, хеч кимга бирор ёмонлик килганим йук, - де- 
дим - О, 199.
Т арж им а ам алиётин и нг син алган ва узини оклаган усулла- 
ридан бири тургун бирликларни калька ёрдам ида угириш дан ибо- 
рат булиб, асосларида ётган образ очик-ойди н кузга таш ланиб ту- 
радиган бирли кларн и нг моддий ж и хатдан ан и к тарж им аси акса- 
р и ят мантикий асосли булади, б и н об ари н, аслиятда акс этган 
м аъно ва услубий вазиф а туда кайта яратилади. К алька усулидан 
ф ойдаланиш б ирликлар таркиблари даги ком пон ен тларн ин г хам - 
м асини хам сузм а-суз угириш зарурли гин и билдирм айди. Баъзан 
тарж им онлар зарурий услубий сам арадорли кн и янада аникрок 
яратиш учун бирли кларн и нг асли ятдаги суз таркибини айнан сак- 
л аш н и н г кифоя килм аслигига кузлари етиб, моддий ж ихатдан 
ан и к тарж им ага м аънони ойди н лаш ти ради ган, тулдирадиган ай- 
рим сузлар куш адилар, баъзи ком пон ен тларн и бош ка сузлар б и ­
лан алм аш тирадилар. Бундай ж араён лар иф одани м антикий асос- 
дан м ахрум этиб куйм асагина, адекватлик ю зага келади. «Тинч 
Д он » ром ани да Д он казаклари н и нг ж уда куплигини таъсирли 
тарзд а иф ода этадиган «К инь в собаку палкой, а попадёш ь в д о н с­
кого казака» ибораси кулланилган булиб, уни калька усулида 
угирган тарж им он ибора таркиб и даги «палка» (таёк)ни «тош » б и ­
лан алм аш ти риш оркали табиий охан гли и бора яратган. Х осил 
булган воситанинг хуш охангли гига асосий сабаб - узбек тилида 
«Б и ровн и н г оркасидан тош отм ок» (бировни ём онлам ок маъно- 
сида) ф разеологизм ин и нг м авж удлиги туф айли «тош отмок» би- 
ри км аси ни н г одам лар кулогига си н ги б колганлигидир:
На Кубани так: кинь в собаку палкой, а попадёшь в донского 
казака - ТД, IV, 279 // Кубанда итга тош отсанг, донлик казак- 
ка тегади - ТДн, IV, 336.
Б и ровга зарар етказиш и, ун и н г тинчини бузиш и м ум кин 
булган итни рус ва узбеклар и н гли злардай , уясида эмас, балки 
зан ж и рд а саклаш га одатланганлар. Б ун и н г м антикан тугри тую - 
лиш и туф айли, С уна (В ойнич. «С уна») нуткида кулланилган 
« tru th ’s a dog m ust to kennel» (хдкикат - зан ж и рда сакланиш и ло-
322
www.ziyouz.com kutubxonasi


зим булган ит) ибораси калькасида «уяда саклам ок» и ф одаси ни н г 
«держ ать на цепи» ва «занж ирда сакламок» бирикм алари билан 
алм аш тирилиш и вазиф авий адекватликни ю зага келтирган:

Download 11,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish