Koxonalar faoliyatida bankrotlik amaliyoti va uning tashkiliy xususiyatlari

qarzdor muassislarining (ishtirokchilarining) yoki qarzdor mol-mulki
egasining vakili - bankrotlik taomili o’tkazilayotganda qarzdorning muassislari
(ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi vakolat bergan shaxs;
qarzdor xodimlarining vakili - bankrotlik taomili o’tkazilayotganda o’z
manfaatlarini himoya qilish uchun qarzdorning xodimlari vakolat bergan shaxs.
Bankrotlik so’zi italyancha “banco rotto” degan so’zdan olingan bo’lib,
“kursining (o’rindiqning) sinishi” deb tarjima qilinsada, aslida qarzdorning nochor
ahvolga tushib sinishi, barbod bo’lishi degan ma’noni anglatadi.
Korxonani bankrotlik holatiga tushib qolishining yana bir asosiy sabablari,
rahbariyatning ishlab chiqarishdagi mas’uliyatsizligi hamda uzoq vaqt mobaynida
faoliyat ko’rsatmaganligi, kreditorlik qarzlarini ya’ni byudjetdan bo’lgan qarzlarni
muddatida to’lamaganligi uchun katta miqdorda jarima hisoblanishidadir.
“Bankrot” so’zi o’zbekchada “sinish” ma’nosini anglatib, salbiy xususiyatga
yaqinroq bo’lsa-da, aslida iqtisodiy nochor, zarar ko’rib ishlayotgan korxonalarga
nisbatan o’z vaqtida qo’llanganda katta samara berayapti. Buning ma’nosini qanday
tushunish kerak? Xo’jalik sudlari tomonidan bankrot, deb e’tirof etilgan xo’jalik
sub’ektlari tadbirkorlarga sotilmoqda. Shu bilan birga sud sanatsiyasi va tashqi
boshqaruv taomillari qo’llanilmoqda. Ammo, beli bukchayib, kelajagidan umidini
uzgan korxona bankrot, deb e’lon qilinayotgan holatlar ham bor.
Bankrotlik bu korxonaning iqtisodiy nochorligi bo’lib, ushbu holatda xo’jalik
sudi tomonidan e’tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar
talablarini to’la hajmda qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z
majburiyatini to’la hajmda bajarishga qodir emasligi tushuniladi. Korxonaning
bankrotlik alomatlari bu- qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar
talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini
bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lovlar majburiyati
yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan
bo’lishidir. Korxonani bankrot deb topish faqat sud tomonidan amalga oshirilib, uni pul majburiyatlarini bajarmaganligi natijasida qarzdorni bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, kreditor va prokuror ega. Bundan tashqari, korxona majburiy to’lovlarni bajarmaganligi natijasida ham bankrot deb topilishi mumkin bo’lib, ushbu holatda bankrot deb toppish to’g’risidagi ariza
bilan xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati
organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Agarda korxona o’zinig qarzdorlik
majburiyatlarni 3 oy muddatda qoplay olmaslik hollari yuzaga kelayotganligin
oldindan bilsa o’zini bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga
murojaat etishga haqli.
Agar yuqoridagi holat ya’ni qarzdorligini belgilangan muddatda qoplash
imkoniyati yo’q bo’lgan hollarda, qarzdor korxonaning rahbari, qarzdor yakka
tartibdagi tadbirkor xo’jalik sudiga murojaat etishi shart:
bir yoki bir nechta kreditorlarning talablarini qondirish qarzdorning boshqa
kreditorlar oldidagi pul majburiyatlarini va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha
o’z majburiyatini to’liq hajmda bajarishini imkonsiz qilib qo’yishga olib
keladigan bo’lsa;
qarzdorning ta’sis hujjatlariga muvofiq qarzdorni tugatish to’g’risida qaror
qabul qilishga vakolatli bo’lgan qarzdor yuridik shaxs organi tomonidan
qarzdorning arizasi bilan xo’jalik sudiga murojaat etish haqida qaror qabul
qilingan bo’lsa;
qarzdor unitar korxona mol-mulkining egasi vakolat bergan organ tomonidan
qarzdorning arizasi bilan xo’jalik sudiga murojaat etish to’g’risida qaror qabul
qilingan bo’lsa;
undiruv qarzdorning mol-mulkiga qaratilganda bunday undiruv qarzdorning
xo’jalik faoliyatini imkonsiz qilib qo’yadi deb hisoblashga asoslar bo’lsa.
Bankrotlik taomili qo’llanilayotganda barcha kreditorlarning manfaatlarini
“Bankrotlik to’g’risida”gi qonunga muvofiq tashkil etiladigan kreditorlar yig’ilishi
yoki kreditorlar qo’mitasi qimoya qiladi. Xo’jalik sudi qarzdorni bankrot deb topish
to’g’risidagi arizani ish yuritish uchun qabul qilib olgan paytdan e’tiboran kreditorlar qarzdorga o’z talablarini qondirish maqsadida yakka tartibda murojaat etishga haqli emas.
Kreditorlar yig’ilishining mutlaq vakolatiga quyidagi qarorlarni qabul qilish
kiradi:
kelishuv bitimi tuzish to’g’risidagi qaror;
kreditorlar qo’mitasi a’zolarini saylash, uning miqdoriy tarkibini belgilash va
bunday qo’mita a’zolarining vakolatlarini muddatidan ilgari tugatish
to’g’risidagi qaror;
sud sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni joriy etish va ularning muddatini
uzaytirish to’g’risida iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat qilish
haqidagi qaror;
qarzdorni bankrot deb topish hamda tugatishga doir ish yuritishni boshlash
to’g’risidagi iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat etish haqidagi qaror;
sud sanatsiyasi rejasini tasdiqlash hamda qarzlarni uzish jadvalini ma’qullash
to’g’risidagi qaror;
tashqi boshqaruv rejasini tasdiqlash to’g’risidagi qaror.
Kreditorlar yig’ilishini tashkil etish va o’tkazish sud boshqaruvchisi tomonidan
amalga oshiriladi. Kreditorlar yig’ilishi, agar unda qarzdorning pul majburiyatlari va
(yoki) majburiy to’lovlari umumiy summasining kamida uchdan ikki qismi miqdorida
talablar bildirayotgan, ovoz berish huquqi bor kreditorlar hozir bo’lsa, vakolatli
hisoblanadi. Kreditorlar yig’ilishda o’z vakillari orqali ishtirok etishlari ham mumkin.
Kreditorlar yig’ilishida kvorum bo’lmasa, o’n kunlik muddat ichida kreditorlarning
takroriy yig’ilishi chaqiriladi, yig’ilish, uning o’tkaziladigan sanasi, vaqti va joyi
to’g’risida kreditorlar lozim darajada xabardor etilgan bo’lsa, hozir bo’lgan
kreditorlar sonidan qat’i nazar, vakolatli hisoblanadi.
Bankrotlik sohasini davlat tomonidan tartibga solishni O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi hamda bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha davlat organi
amalga oshiradi.
Bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha davlat organining o’z vakolatlari
doirasida qabul qilgan qarorlari vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, davlat
boshqaruvi boshqa organlari, yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiydir.
To’lovga qobiliyatsiz korxonalarning balans tuzilmasi qoniqarsizligini
aniqlashda mezonlar tizimi aloxida axamiyatga egadir. Mezonlar tizimi joriy
likvidlik, o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik, to’lov qobiliyatini tiklash yoki
yo’qotish imkoniyatining mavjudligiga asoslanadi. Ushbu ko’rsatgichlarga qarab
korxonaning balans tuzilmasi qoniqarsiz deb xisoblanishi, to’lov qobiliyatini tiklash
yoki yo’qotish chinakam imkoniyatlari aniqlanishi mumkin.
Miliyaviy menejment amaliyotida korxonalarning bankrotligini oldindan aytib
berish uchun turli usullardan foydalaniladi. Ulardan biri E.Altmanning «Z hisobi»
bo`lib, mazkur usul o’zida bankrotlik xavfini tashxis etishning besh omilini oluvchi
modelni namoyon etadi: