|
Z=1,2×IK/A+1,4×SF/A+3,3×SD/A+0,6×XK/QK+1,0×SH/A
|
(2)
|
yoki
Zq(1,2×IK+1,4×SF+3,3×SD +1,0×SH)/A+0,6×XK/QK.
|
(3)
|
Altman modelida korxonaning bankrotlik xavfi darajasi quyidagi shkala
bo’yicha baholanadi (1-jadval):
1-jadval.
Altman modeli uchun baholash shkalasi
"Z" ko’rsatkichining qiymati
|
Bankrotlik xavfi
|
1,80 ga qadar
|
O’ta yuqori
|
1,81 – 2,70
|
Yuqori
|
2,71 – 2,99
|
Mumkin
|
3,00 va undan yuqori
|
Juda past
|
2. Korxonalar bankrotligiga sabab bo`luvchi omillar
Ma’lumki, iqtisodiyotda umuman xo’jalik sub’ektlari faoliyatlarining
tugatilishi odatda salbiy holat sifatida qabul qilinadi. Chunki, har qanday
korxonaning o’z faoliyatini to’xtatishi ma’lum darajada quyidagi holatlarning
vujudga kelishi bilan bog’liq bo’ladi:
faoliyatga jalb etilgan iqtisodiy resurslarning yo’qotilishi, ulardan olinadigan
samaraning pasayishi;
ishsizlar sonining ko’payishi hisobiga ijtimoiy beqarorlikning kuchayishi;
jamiyat a’zolari o’rtasida tadbirkorlik bilan shug’ullanishga nisbatan
ishonchsizlikning paydo bo’lishi va hokazo.
Biroq, korxona faoliyatining tugatilishi doimo ham falokat, fojea sifatida qabul
qilinavermaydi. Bugungi kunda, ya’ni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayonlarining amalga oshirilishi natijasida korxonalarning ko’plab
xodimlari ularning birgalikdagi egalariga aylandilar. Biroq, aksariyat holatlarda, mulk
egasining o’zgarishiga qaramasdan, ko’plab firmalar, hissadorlik jamiyatlari, xo’jalik
birlashmalari etarli darajada muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata olmayaptilar. Shunga
ko’ra, agar boshqaruv, ishlab chiqarish, marketing va texnologiyani tashkil etishni
takomillashtirish sohasidagi barcha chora-tadbirlardan natija olish imkoniyati tugagan
bo’lsa, u holda oqilona amalga oshirilgan likvidatsiya – korxona hissadorlari
(qatnashchilari) mulkini saqlab qolish muammosining hal etilishi demakdir.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliya-xo’jalik faoliyatining tugatilishining
kelib chiqishi sabablari, bu jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari, ularni maqsadga muvofiq yo’naltirish imkoniyatlari, salbiy oqibatlarini oldini olish muammolarini ilmiy jihatdan o’rganish korxonalarning tugatilishini keltirib chiqaruvchi turli omillar iqtisodiy tabiatining tadqiq etilishini taqozo etadi.
Eng avvalo, korxonalar faoliyatining tugatilishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni
shartli ravishda ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratib olish zarur bo’ladi.
Ob’ektiv omillar sirasiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hatti-harakati,
faoliyat doirasi va shart-sharoitlaridan qat’iy nazar, mavjud iqtisodiy qonunlarning
amal qilishi natijasida vujudga keluvchi hamda ta’sir ko’rsatuvchi omillar kiradi.
Odatda ob’ektiv omillar ta’sirining oldini olish yoki boshqarish imkoniyat
darajasidan tashqarida bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy tabiatini belgilab beruvchi o’ziga xos xususiyatlarning aksariyati ushbu soha sub’ektlari faoliyatining tugatilishida ob’ektiv omillar sifatida maydonga tushadi.
Xo’jalik faoliyatining tugatilishini tadqiq etish uchun bu holatni keltirib
chiqaruvchi sub’ektiv omillarga e’tibor qaratilishini taqozo etadi. Sub’ektiv omillar, ob’ektiv omillardan farqli o’laroq, turli alohida holat, shart-sharoit va hattiharakatlarning natijasi sifatida vujudga kelib, ma’lum chora-tadbirlarni qo’llash orqali ularning oldini olish yoki ta’sir darajasini boshqarish mumkin bo’ladi. O’z navbatida, korxonalar faoliyatlarining tugatilishiga olib keluvchi sub’ektiv omillarni yanada chuqurroq o’rganish uchun, ularning kelib chiqish tavsifiga ko’ra turkumlab olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shunga ko’ra, mamlakatimiz va boshqa xorijiy mamlakatlar tajribasida uchrab turuvchi ko’plab sub’ektiv omillarni shartli ravishda quyidagi 4 guruhga ajratish mumkin bo’ladi:
1-guruh - shaxsiy-ruhiy omillar;
2-guruh - tashkiliy omillar;
3-guruh - me’yoriy-huquqiy omillar;
4-guruh - iqtisodiy omillar.
Shaxsiy – ruhiy omillar guruhi o’z ichiga tadbirkorning bilimi, malaka va
tajribasi, ruhiy va ma’naviy qiyofasi, ishni tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari
borasida yuzaga keluvchi faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
Tashkiliy omillar guruhi o’z ichiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy
tuzilmasida o’z faoliyatini davom ettirishida vujudga keluvchi to’siqlarni bartaraf
etish, uni o’zgartirish yoki yanada takomillashtirish maqsadida faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi. Me’yoriy-huquqiy omillar guruhi o’z ichiga korxona faoliyatini davom ettirishda ro’y beruvchi amaldagi qonunchilik, me’yoriy qoidalarning buzilishining oldini olish va mavjud tartibbuzarlik holatlarini bartaraf etish maqsadida faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi. Iqtisodiy omillar guruhi o’z ichiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning iqtisodiy
manfaatlariga zid keluvchi holatlarning oldini olish va bartaraf etish maqsadida
faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
Tadbirkorlik faoliyati bo’yicha etarli bilim va malakaga ega bo’lmaslik
sub’ektiv omillardan biri hisoblanadi. S.G’ulomovning ta’kidlashicha, «kichik
shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy qashshoqligi va bankrot
bo’lishi tadbirkorlar, rahbarlar, firmaning menejerlari tomonidan yo’l qo’yiladigan
bir qator kamchiliklarga bog’liq. Umumiy xatolar va kamchiliklar ichidan ish boshlovchi tadbirkorlarning, kichik firma rahbarlarining, etuk
Do'stlaringiz bilan baham: |
