Kostum va moda tarixi

Erkaklar libosi. Ko‘ylak bilan ishton – qirg‘iz erkaklari-
ning ichki kiyimi. Erkaklar ko‘ylagi ko‘proq tunikani eslatadi, 
uzunligi beldan pastga tushadi va yenglari uzun, qo‘l panjala-
rini yopib turadi. 
Kementay – keng, astarsiz kigiz to‘n. Yana kementay as-
tari qavilgan to‘n ham bo‘lishi mumkin. Kementay tikilgan 
matosiga qarab, pashayi ton (poshshoyi to‘n), kimkap ton 
(kimxob to‘n), zarbarak ton (zar to‘n) deb nomlanadi. Kemen-
tay cho‘ponlarni yomg‘irli va sovuq kunlarda nam-sovuqdan 
saqlagan. Qadimda o‘ziga to‘q, badavlat qirg‘izlar serbezak, oq 
rangli kementay kiygan. Qishda kementay ustidan qo‘y terisi-
dan tikilgan po‘stin kiyilgan. 

---

134
Erkaklarning ustki kiyimi chepken hisoblanadi. Chepken 
maxsus ishlangan movutdan tikilgan bo‘lib, u boshqa kiyim-
lar ustidan kiyilgan. Sovuq tushganda chepkenning o‘rni uni 
boshqa hech qaysi kiyim bilan bosolmaydi. Chunki chepken 
shamol-to‘zonga dosh bergan. Movut chepkendan nam o‘tma-
gan, bo‘kmagan, sovuqdan ham, quyosh nuridan ham bir xil-
da himoya qilgan. Pishiq-puxtaligi uchun ham u kundalik ki-
yim sifatida kiyilgan. Tuya junidan tikilgan bu ustki kiyim 
ko‘proq ko‘chalik, ya’ni kishilik bo‘lgan. Chepkenning narxi 
juda qimmat bo‘lgani uchun uni badavlat qirg‘izlar kiygan. 
O‘ziga to‘q kishilar tuya junidan to‘qilgan ishtonlar ham 
kiygan.
Erkaklarning yana bir uzun ustki kiyimi – chapan (cho-
pon), deb atalgan (48-rasm). Ko‘chaga choponsiz chiqish 
mumkin bo‘lmagan. Bu beodoblik sanalgan. Qadimda cho-
ponlar ichiga paxta, tuya juni solib qavilgan. Avrasi baxmal, 
movut chit-duxoba, astari mata (mato) yoki chitdan qilingan. 
Choponlarning  naygut chapan, kaptama chapan degan bir 
necha turlari bo‘lgan. Ular etnik ko‘rinishi jihatidan bir-biri-
dan farq qilgan. Keng, tunikasimon to‘g‘ri bichimli, yengla-
riga hishtak solingan chopon naygut chapan, deb ataladi. Yeng 
o‘mizi yumaloq shakldagi o‘tkazma yengli, to‘g‘ri bichimli, 
etagining ikki yon tomoni qirqimli, tor chopon kaptama cha-
pan, deb atalgan. Kaptama choponning etagi va yengiga ip-
dan jiyak tikilgan. 
Shalvar – jargashim erkaklarning bel kiyimi hisoblanadi. 
Ushbu shalvar jun, chit, ba’zida oshlangan mayin, baxmalsi-
mon charm va teridan ham tikilgan. 
Qirg‘iz erkaklarining bosh kiyimiga to‘xtalganda, dastlab 
qalpoqlarni qayd etish mumkin. Qalpoqlarning bichimi har xil 
bo‘lgan. Kalpak (qalpoq), haqli ravishda, qadimiy qirg‘iz bosh 
kiyimlaridan biri sanaladi. Qalpoq to‘rt qiyiqli bo‘lib, yuqori-
dan pastga tomon kengayib borgan. Ikki yonining uch qismi 

---

135
tikilmagan. Quyosh nuridan saqlash uchun uni yuqoriga qa yirib 
qo‘yish yoki pastga tushirish mumkin bo‘lgan. Qalpoqning uch 
qismi shokila bilan bezatilgan. Zodagonlar qalpoqlarining tepa 
qismi baland bo‘lib, chekkalariga qora baxmal tikib, jilo beril-
gan. Oddiy xalq qalpoqni satin, bolalar qalpog‘ini qizil baxmal 
yoki qizilrang mato qo‘yib bezagan. XIII asrlarda kigiz qal-
poqlar  O‘rta  Osiyo  xalqlarining  bosh  kiyimlari  safidan  o‘rin 
oldi. Oq kigiz qalpoq qirg‘izlarda eng keng tarqalgan bosh  
kiyim hisoblanadi. 
48-rasm. Erkaklar liboslari.

---

136
Malaxay – bosh kiyimning bir turi. Ushbu bosh kiyim 
kurakkacha tushib turganligi, orqasi uzun, chakkasi yon qismi-
ga ulanib ketganligi bilan qalpoqdan farq qiladi. Malaxay tulki 
mo‘ynasi, qo‘zi yoki bug‘u mo‘ynasidan tikilgan, ustiga mato 
qoplangan.
Qirg‘iz milliy erkaklar libosining bir qismini tashkil eta-
digan, keng tarqalgan qishki bosh kiyim – tebetey hisoblana-
di. Tebeteyning tepa qismi tekis to‘rtta qiyiq bo‘lakdan ibo-
rat bo‘lib, baxmal yoki movut matosidan tikilgan, unga tulki 
yoki suvsar mo‘ynasi bilan bezak berilgan. Agar biror kishi 
xonlikka ko‘tarilganda, ya’ni mavqeyi oshganda boshiga qizil 
tebetey kiygan. Qadimda qirg‘iz xalqining bir udumi bo‘lgan. 
Bu udumga ko‘ra, nufuzli boyon xizmat vajidan tegishli joyga 
o‘z choparini yuboradi. Chopari esa xo‘jayinining tebeteyini 
kiyib oladi. 
Erkaklar ilgari tagi qalin kigiz etik kiygan. Qirg‘iz poyab-
zalining yana biri turi – ichigi hisoblanadi. Ichigi yumshoq, 
poshnasiz charm etik bo‘lib, uni erkaklar ham, ayollar ham kiy-
gan. Etik ustidan kepich – poshnali kalish kiyilgan. Odatda, ki-
yimlar tayyorlanishi va mato sifatiga qarab tabaqalar farqlangan. 
Qabila ulug‘lari, oqsoqollar, martabali kishilar – a’lo sifatli qizil 
charm poyabzal kiygan, avom esa xom charmdan etik kiygan. 
Etiklarning bir necha turi bo‘lgan. Uchi qayrilgan – chokoy; 
qo‘nji kalta, g‘ijim, xom charmdan charik (choriq); yumshoq, 
oshlanmagan charmdan tikilgan paycheki shular jumlasidandir. 
Mo‘ynali, qo‘nji qayrilgan maasi (mahsi) qishki poyabzal 
hisoblangan.