Koreya tarixi

Ilm iy -texn ik  va 
X V -X V I  asrlar -  islohotlar davri  bo'lib,  fan
m ad an iy  y u tu q la r 
va  m adaniyat  sohasida  katta  yutuqlarga
erishilgan.  Ilm iy-texnikaviy  ynalishdagi 
yutuqlar avvalo amaliy ahamiyat kasb etgan.  Bu davrda ob-h avo va 
bulutlarni  kuzatish  rivojlangan,  yulduzlar xaritasi,  yom g'ir  m iqdo- 
rini o'lchovchi asbob, topografik asboblar, aniq taqvim, notali yozuv, 
quyosh va suv soatlari yaratilgan. Shu bilan birga qurolsozlik, kema- 
sozlik  va  m atbaachiilik sohasida ham katta yutuqlarga erishilgan.
Tibbiyot  sohasida  1445  yili  365  kitobdan  iborat  "D avolash 
yo'llari  m ajm uasi"(1445 y.)  va 85 kitobdan iborat "M ah alliy dorilar 
haqida  m a'lum otlar m ajm uasi"  (1456 y.)  nom li  fundam ental  ishlar 
chop etilgan.  Aynan  m azkur ishlar orasida  oxirgi  kitobda  kasallik- 
larni  davolash  bo'yicha  955  ta  m aqola,  10706  retseptlar  va  1477  ta 
igna sanchib  davolashga oid  tavsiyalar berilgan.  1610 yilda  "Sharq 
tabobati  xazinasi"  nom li  kitob  n ashr  qilingan.  Unda  Xitoy  va  ko- 
reys tabobatiga  oid  500 dan ortiq risolalar o ‘rin olgan.
Q irol  Sejon  (1418-1450)  davrida  qishloq  x jaligiga  oid  asar 
lar  yaratilgan  bo'lib,  ularda  m alakali  ziroatchilarning  tajribalari 
um um lashtirilgan.  Seleksiya  ishlari  ham  rivojlangan  bo'lib,  tur-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b .  ChO SO N   SULOL.ASI  1  §.  llk Choson
75
Ii  iqlim  va  tuproqlarga  m oslashtirilgan,  o'sim liklar  (sholi,  arpa, 
bug'd oy)n in g yangi  navlari  yaratilgan.
Tarixiy tadqiqotlar tizim li koTinish olgan. 1450 yili "K oreyaning 
harbiy sh arh i"  nom li  kitob  chop  etilgan.  1485 yilda -  "K oreyaning 
um um iy  sharhi"  e'lon  qilingan.  M axsus  olim lardan  tashkil  topgan 
guruh  1451  yili  139  kitobdan  iborat  "K oryo  sa"  ("K oryo  tarixi")ni 
yozgan.  1454  yili  van  Tanjon  davrida  "Yilnom a  yoki  Sejon  davri- 
ning asl  yozu v lari" chop etilgan b o iib , bu kitobga  van buyruqlari, 
rasm iy  m aiu zalar,  tekshiruvchilar  hisobotlari  kabi  rasm iy  hujjat- 
lar  kiritilgan.  C hosonning  keyingi  barcha  tarixi  davom ida  aynan 
shunga  o'xshash yilnom alar tuzish  an'anaga aylangan.
1485 yil "K yon guk tejon "  ("D avlat boshqaruvi uchun buyuk  tu- 
zu k lar") -  m am lakatning birinchi  yuridik kodeksi chop etilgan.
Kartografiya  ishlari  ham   keng  yoyilgan  bo'lib,  ko'plab  yangi 
geografiyaga  oidishlar  chop  etilgan.  1432  yili  "Sakkiz  viloyatning 
geografik  tavsifi",  1455  yili  "G eografik  tavsiflar va  xaritalar",  1463 
yili  "K oreya  xaritasi",  1481  yili  "K oreya yerlari  va uning diqqatga 
sazovor yodgorliklari",  1530 yilda 55  kitobdan  iborat "K oreya  yer- 
lari  va  uning  diqqatga  sazovor  yodgorliklariga  qo'shim cha  tav sif" 
nom li  geografik  kitoblar  chop  etilgan  bo'lib,  uning  yangi  nashri 
1609 yili  e'lon  qilingan.
1493  yili  9  jilddan  iborat  "M u siqa  xaqidagi  fan  asoslari"  nomli 
m usiqiy ensiklopediya  e'lon  qilingan.
Aynan  bu  davrdagi  muhim   yutuqlardan  biri  1443 yil qirol  Sejon 
tom onidan  amalga  kiritilgan  koreys  alifbosi  ("xunm in  chonim ")ga 
bag'ishlangan  "T o'g'ri  tovushlar  haqida  xalqqa  nasihat"  nomli  ki- 
tobning chop etilishi b o ld i. Xitoy iyerogliflaridan farqli  tarzda yangi 
alifbo  harflardan  tuzilgan  bo'lib,  bu  iyerogliflar  qo'llanishda  oson 
bo'lgan  Bu esa,  shubhasiz oddiy avom  xalqning savodxonligini os- 
hirishda muhim ahamiyat kasb etgan, Biroq, yuqori martabali shaxs- 
lar va am aldorlar uzoq m uddat Xitoy yozuvidan  foydalanishgan.
SheYiyatda 
kasa
  (katta  she'r)  va 
sichjo
  (K oryo  davrida  paydo 
bo'lgan  u ch bo'g'in lilik)  janrlari  rivojlangan.  U nda  tarixiy  voqealar 
tasviri,  taqdir  haqidagi  falsafiy  tasavvurlar,  fuqarolar  lirikasi  aks 
etgan.  Folklor, novellalar va satirik proza ham da povestlarning ba- 
diiy ishloviga  asoslangan nasT paydo boTdi.  Sahna san'atida niqob 
teatri  va  q o 'g ‘irchoq  teatri  paydo  boTib,  unda  o'tkir  satira  nam o-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

76
VI  Bob.  ChO SO N   SU LO LA SI.  1  §  llk  C h oso r
yish  qilingan.  Rassom chilik  dekorativ  rassom chilik,  peyzaj,  port 
ret va anim alistik rassom chilikka bo'lingan.
Agar  avvallari  m e'm orchilikda  ibodatxona  qurilishiga  e'tibor 
qaratilgan bo'lsa,  XV  asrdan boshlab  u lam in g  o 'm in i xalq  arxitek 
turasi,  o'zin in g  hasham ati  bilan  ajralib  turadigan  vanlar  saroylari 
egallay boshlagan.
Im jin   u ru sh i 
Li  sulolasining  tashqi  siyosati  -   Xitoyning  Min 
sulolasi,  Yaponiya  va  m anjurlar  bilan  bo'lgan. 
Garchi,  rasm iy Xitoy bilan m unosabatlar vassallik ko'rinishiga ega 
bo'lgan b o 'lsa-d a, Xitoy C hosonning ichki ishlariga aralashm agan. 
Ikki  m am lakat  doim iy  ravishda  o'zlarining  do'stona  va  rasman 
m ustaqil  m unosabatlari  tarzida  elchilar va so v g 'a-salo m lar alm as- 
hib  turishgan.  XVI asr davom ida C hoson hududiga doim iy  ravish- 
da  chjurchjenlar va yapon qaroqchilari hujum  qilib turganlar,  lekin 
ular har safar keskin qarshiliklarga uchraganlar.
XVI  asrning  80  yillari  oxirlarida  bo'linib  ketgan  Yaponiya  To- 
yotom i  Xideyosi  tom onidan  birlashtirilgandan  so'ng,  u  o 'z  ol- 
diga  Xitoyni  bosib  olishni  m aqsad  qilib  qo'ygan.  Xideyosi  katta 
arm iya  yig'ib,  Choson  hukum atiga  Xitoydagi  M in  sulolasi  bilan 
b o ‘ladigan  jang  uchun  askarlarini  C hoson  hududidan  o'tkazishni 
va  koreyslarni  bo'lajak  jangda  yordam   berishini  so'rab  m urojaat 
qilgan.  Seul  esa,  o 'z  navbatida,  bu  taklifni  rad  etgan  va  Xitoyga 
Yaponiyaning  rejalari  haqida  xabar  bergan.  1592  yilning  m ayida 
yaponlar 200 m ing qo'shini bilan  Koreyaga bostirib kirgan va Imjin 
urushi  (1592-1598) boshlangan. Garchi, urushgacha ko'plab davlat 
arboblari arm iyani tiklash to'g'risida ta'kidlashlariga qaramay,  Ko- 
reya urushga  tayyor em as edi.
Yapon  qo'shinlarining  birinchi  guruhi  2  m ayda  Koreyaning  ja- 
nubiga  tushirildi.  Yaponlarda  o'qotar qurollar bo'lgan.  Shu bois tez 
orada  Pusan  shahri  qo'lga  kiritildi  Jiddiy  qarshilikka  uchramagan 
yaponlar  Seulga  tomon  harakatlanishgan.  Bu  davrda  Seul  M in  su- 
lolasiga  yordam  so'rab  murojaat  qilgan.  9  iyunda  esa  van  Sonjo  sa- 
roy a'yonlari bilan poytaxtni tashlab ketgan .  Keson shahTiga  kelgan 
hukm dor va uning a'yonlarini azablangan olom on toshlar va balc- 
hiqli kesaklar bilan qarshi olgan. 12 iyunda yapon qo'shinlari jangsiz 
Seulga ham  kirib kelgan. Tez orada Keson shahri ham bosib olingan,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V lB n b   ChO SO N   SU LOI.A S1  t  §.  llk C h o so n
77
22  iyulda  esa  Pxenyan  egallangan.  Van  o'zining  yaqin  odam lari  bi- 
lan chegaradagi  kichik shaharcha bo'lgan  lydjuga yashiringan.
Saroy  a'yonlarining  qochib  ketishi  va  koreys  arm iyasining 
magMubiyatiga  qaramay,  yaponlar  tom onidan  bosib  olingan  hu- 
dudlarda hukum at qo'shinIari  qarshilik  harakatlarini davom  ettir- 
gan.  Q olaversa,  barcha  viloyatlarda  "Iy b y o n "  ("A dolat  arm iyasi") 
nom li  xalq harakatlari  yuzaga  kelgan.
K oreys  qo'shinlari  quruqlikda  m ag'lubiyatga  uchragan  bir 
vaqtda,  sarkarda  Li  Sun  Sin  boshchiligidagi  koreys  floti  dengizda 
m uvaffaqiyatga  erishgan.  Seul  m ag'lubiyatga  uchragandan  so'ng, 
1592 yil  yozida kuchli zam baraklar bilan  qurollangan  85  kem adan 
iborat  Li  Sun  Sin  boshchiligidagi  flotda  dunyoda  birinchi  marta 
"to sh b a q a -k em a la r"  ("k o b u k so n lar")  ishlatilgan  bo'lib,  ularning 
borti  va  yuqori  palubasi  o'q  o'tm aydigan  qatlam   bilan  qoplangan. 
Li  Sun  Sin  o 'z  flotidan  unum li  foydalanib,  m asofaviy  jang  takti- 
kasi  (abordaj,  ya'ni  yon m a-yon   jang  qilish  taktikasi  o'rniga)ni 
qo'llagan.  Koreys  artilleriyasi  yapon  kem alarini  o  qqa  tutib  yeng- 
gan  "T o sh b aq a-k em alar"n i yaponlar qo'lga  tushira  olm agan.
Birinchi  yurishdan  so'ng  o'tgan  bir  necha  kun  ichida  koreys 
floti  42  ta  dushm an  kem asini  yo'q  qilgan,  oradan  bir  oy  o'tgach, 
2-y u rish d a  -   72  ta,  3-y u rish d a  (bir  oydan  so'ng)  -   100  dan  ortiq 
kem alar  va  4-y u rish d a  (40  kundan  keyin)  -   100  dan  ortiq  yapon 
kem alari yo'q  qilingan.
Aynan  koreyslarning  dengizda  m uvaffaqiyati  quruqlikdagi 
voqealarga  ham   ta'sir  qilgan.   a la b a la r  odam larni  kurashga  un- 
dagan.  Bundan  tashqari,  suvdagi  janglar  davom ida  koreys  floti 
dengiz  yo'li  orqali  ta'm inot  bilan  shu g'u llanu vchi  yaponlarning 
transport  kem alarini  yo'q  qilganligi  bois  yaponlar  o'zlarining  ba- 
zasi  va  oziq-o v q at zaxirasidan uzilib,  o'ta  qiyin holatda qolgan.
Yaponlarning  K oreyani  bosib  olishi  Xitoyga  qaratilgan  urush 
uchun  platsdarm   vazifasini  bajarishi  m um kinligini  anglagan  Min 
qo'shinlari 1593 yili yaponlarga qarshi jangga kirishgan. Birlashgan 
X ito y -k o rey sq o 'sh in Iari  Pxenyanni ozod qilgan.  Yapon qo'shin!ari 
Seulga chekinishgan,  lekin uni ham   tez  orada  topshirib,  koreys ar- 
m iyasi  va  lybyon  otryadi  ta'qibida  janubga  chekinishgan.  Biroq 
Xitoy arm iyasi sarkardasi  Li Ju -su n  hujum ni  davom  ettirishni ista 
may  sulh  tuzgan.  Bu  davrda  esa  yaponlar  janubda  m ustahkam la-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

78
VI  Bob.  ChO SO N   SU L O LA Sl  1  §  llk Choson
nib olishgan.  Garchi,  yapon  qo'shinlari  Koreya  hududidan  butkul 
chiqib  ketm agan b oT sa-d a, Xitoy arm iyasi  m am lakatni  tark  etgan
Tinchlik  sulhi  tuzilganiga  qaramay,  yaponlar  janubda  harbiy 
harakatlarni to'xtatm agan  va  qattiq janglardan  so'n g C hinju  shah- 
rini bosib olgan.  X itoy-yapon m uzokaralari 4  yilga cho'zilgan.
1596 yilga  kelib yapon  qo‘shini  Koreyani  tark etgan.  Biroq  1597 
yilning  bahorida  140  m inglik  yapon  qo'shini  K oreyaga  yana  bos 
tirib  kirgan.  Yaponlar  dengizdagi  avvalgi  m ag'lubiyatni  hisobga 
olgan  holda  m etall  qoplam alar  bilan  yasalgan  katta  kem alarda 
jang  qilganlar.  Ular  Li  Sun  Sindan  qutulish  m aqsadida  o'zlarining 
ayg'oqchisi  Yosir  ko'm agida  koreys  shtabida  yapon  flotining joy- 
lashgan  o'rni  haqida  yolg'on  m a'lum otni  tarqatgan.  Li  Sun  Sin 
yapon  flotini  yo'q  qilish  haqida  buyruq  olgandan  so'ng,  pistirm a 
uyushtirgan  yaponlarning  hiylasini  tushungan  va  buyruqni  ba- 
jarishdan  bosh  tortgan.  Aynan  buyruqni  bajarishdan  bo'yin  tov- 
lagani  uchun  u  o'!im   jazosiga  hukm   qilingan.  Lyekin  m ashhur 
qo'm ondonning  him oyasi  uchun  qilingan  ko'plab  m urojaatlar  na 
tijasida  a v fetilib ,  oddiy askarga aylantirilgan.
K oreys flotini Von Gyun boshqargan, unga Li Sun Sinning shuh- 
rati  tinchlik  berm aganligi  bois  ham   u  m ashhur  qo'm ondonni  la- 
vozim idan  chetlatishga  ko'm aklashib  yuborgan.  Aynan  ayg'oqchi 
Yosir  yana  b ir  bora  dushm an  kem alarining  katta  kechuvni  suzib 
o'tganligi  borasida  yolg'on  m a'lum otni  tarqatgan.  Li  Sun  Sindan 
farqli  ravishda  yangi  bosh  qo'm ondon  bu  tuzoqqa  ilingan  va  ko- 
reys  floti  tuzoqqa  tushib,  katta  yo‘qotishlarga  uchragan.  Shundan 
keyingina  Li  Sun  Sin  avvalgi  lavozim iga  tiklangan,  lekin  uning 
qaram og'ida atiga 12 ta kem a va  100 ga yaqin m atroslar qolgan edi. 
Yangi  kem alar va ularga ekipajni  tayyorlash m a'lum   vaqt  talab qil- 
gan.  1597 yil  15 oktyabrda  Li Sun Sin boshchiligidagi jangda  dush- 
m anning 330  ta kem asi boTishiga  qaram ay u g'alaba  qozongan.
K oreys  hukum ati  avvalgi  quruqhkdagi  m uvaffaqiyatsizliklar- 
dan  o'ziga  xulosa  chiqargan.  Yapon  arm iyasi  bu  gal  yaxshi  tay- 
yorlangan  koreys  va  Xitoy  qo'shinlari  (Xitoyning  M in  im periyasi 
140  m ing  askar  va  flot  yu borganjni  yenga  olm agan.  Aynan  ular 
dushm anni  janubga  surib  chiqargan.  1598  yil  sentyabrida  Toyoto- 
mi  Xideyosi  vafot etadi.  Natijada  yapon  qo'shinlari  Koreyani  tark 
eta  boshlagan.  Ikki  tom on  o'rtasidagi  to'qnashuvning  oxirgi  nuq-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

79
tasi  N oryanjin  buxtasida  b o ig a n ,  bu  yerda  K oreys-X itoy  floti  500 
kem adan  iborat  yapon  flotiliyasini  butkul  m a g iu b   etgan.  Lekin 
aynan  shu  jangda  Li  Sun  Sin  ham  vafot  etgan.  D ushm an  taraflar 
 rtasida o'zaro sulh tuzilgan. Yaponlar butkul K oreyani tark etishi 
bilan yetti yillik Im jin jangi yakuniga yetgan.