Koreya tarixi

legistlar
 m aktabiga asos solgan.  C hon Gvan 
C ho o'qim ishli b lishga  e'tibor qaratgan.  U ning fikricha, dunyoni 
bilish  asosida  insonda  tafakkur  rivojlangan.  Aynan  bu  g'oyadan 
kelib  chiqib,  u  lavozim lar  berilishibo'yicha  davlat  im tihonlari  ras- 
m iyatchilik  ko'rinishini  olishiga  qarshi  chiqqan  va  uning  o'rniga 
ijtimoiy  m avqeidan  q at’i  nazar,  iqtidorli  shaxslarni  davlat  lavo- 
zim lariga  jalb  etish  m asalasini  ilgari  surgan.  H ar  bir  kishi  uchun 
kam olotga  erishish  im koni  m avjud.  Aynan  axloq  va  odob,  o'zaro 
yordam   m e'yorlari  bajarilishini  nazorat  qilish  orqali  qishloq  kon- 
futsiylik jam oasiga yordam  berish m um kin. Chon Gvan C ho "kuch 
va q o'rqu v "g a asoslangan g'oyalarga qarshi "xalqqa m u h ab bat" va 
"odilona  bosh q aru v "ga  asoslangan  "q irollik  y o 'li"  nom li  konsep- 
siyani  ilgari  surgan.  Biroq  keyinchalik  sarim lar  q u v g'in   qilingan 
vaqtda  olim   ham  o'ldirildi.
X V -X V I  asrlarda  Kim  Si Sip  (1435  1493)  va So  Kyon  Dok  (Xva- 
dam ,  1489-1546)  yetakchiligida  falsafiy  m aterializm ga  asoslangan 
m aktab  paydo  bo'ldi.  Kim  Si  Sip  -   ateizm   yo'liga  kirgan  birinchi 
koreys  faylasufi  hisoblanadi.  U  ruhning  abadiyligi  va  jannat  yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b   C hO SO N   SU L O L A Sl.  1  §.  Ilk Choson
73
do'zax haqidagi qarashlarni,  shom onlar faoliyatini yolg'on deb tal- 
qin  qiladi.  O m ad  va  om adsizlik  odam ning   ziga  bog'liq.  Ruhlar 
to'g 'risid agi  tushunchalar odam lar ongidagi  fantaziya  m ahsulidir. 
Kim  Si  Sip  xalqni  "gum anistik  boshqarish"  tarafdori  bo'lgan.  Al- 
loma  o'zin in g  asarlarida  oddiy  xalq  hayotining  azob-uqu batlari 
haqida  yozib,  hukm dorlarning  hasham atli  hayotini  tanqid  qiladi. 
Aynan  xalqni  shafqatsiz  boshqarish  usuli  qo'zg'olon larga  sabab 
b o'ladi,  deydi.
Aynan bu  d avm in g  m ashhur  allom alaridan  biri  So  Kyon  Dok- 
dir.  U n in g  qarashlariga  ko'ra,  insonga  tugMlishidan  boshlab  inso- 
niylik  va  adolat  tushunchalari  ham rohdir.  Biroq,  havoyi  istaklari 
va  ta'm agirliklar  ularni  yo'ldan  ozdiradi.  Shuning  uchun  inson 
doim iy  ravishda  o'zini  axloqiy  tarbiyalab  borishi  zarur.  Xvadam 
oilaviy  sag'analar  uchun  dehqonlar  yerlarini  bosib  olgani  sababli 
nafaqat  zodagonlarni,  balki  hukm dorni  ham   tanqid  qiladi.  Fayla- 
suf yana  m aqsadsiz  an'anaga  aylangan  qator  m arosim lar borasida 
ham  fikr bildirgan.
C hjusianlikning  yana  bir  yirik  nam oyandasi  Li  Xvan  (Txvege, 
1501-1570)  bo'lgan.  Txvege chjusianlikning  qayta  tiklanishi  taraf- 
dori  bo'lib,  u  m uxolifatdagi  barcha  ta'lim otlarni  tanqid  qilgan.  Li 
Xvan konfutsiylik asketizm ining yetakchisi bo'lgan. U nafaqat has- 
ham atli hayot tarzini, balki  oddiy uylarni  ham  tanqid  qilgan, hatto 
yem akni ham   "y om on lik "  deb  hisoblagan.
Li  Xvan  fikricha,  konfutsiylik  q on un -qoid alariga  m am lakat- 
ning barcha  hududlarida  birday  am al  qilinishi  lozim .  U ning  qish 
loq  jam oasi  loyihasi  quloqsiz  ota-on alar,  aka  so'ziga  quloq  sol- 
magan  ukalarga  ham da  nikob  va  m otam   m arosim lari  buzilganda 
jazo  berishga  qaratilgan  edi.  Shuningdek,  kim ki  jam oa  tartiblari 
va  an'analarini  buzsa,  qachonki  m uam m o  am aldagi  hokim iyat 
bilan  bog'liq   bo'lib,  o'rnatilgan  qonunlarga  qarshi  chiqilsa  yoki 
buzg'unchilik  ishlari  olib  borilib,  hokim iyat  tanqid  qilinsa  yoki 
ular  bilan  tortishilsa,  olim larga  hurm atsizliklarcha  m unosabat  uc- 
hun ham  jazo belgilanishi  Iozim bo'lgan.
Ilk  C hoson  davrida  neokonfutsiylikning  yana  bir  yirik  nam o- 
yandasi Li I (Yulgok,  1536-1584) boMgan.  U Li Xvanning o'quvchisi 
boMishiga  qaram asdan,  keyinchalik  ustozi  g'oyalaridan  voz  kech- 
gan. Uni Txvegening Chju Si m atnlariga bogManib qolganligi qano-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

74
VI  Bob  C hO SO N   SU L O LA Sl.  1  §.  llk  Chosnn
atlantirm agan.  Bu  borada  Li  I  yanada  ilgarilab  ketgan  bo'Iib,  Chju 
Sining  o'ziga  qarshi  chiqqan.  U   neokonfutsiylarni  haqiqiy  hayoL 
dan yiroqlashib,  faqatgina kitobga bog‘lanib  qolganlikda  ayblaydi. 
U ning  fikricha,  olingan bilim larning  haqiqiyligini  insonlar  m isoli- 
da  sinash  lozim, jannat  va  do'zax  m avjudligi,  "ajr,  m ukofot"i  kon- 
sepsiyasi  to'g'risidagi  tasavvurlar um um an ishonchsizdir.
Yulgokning  ijtim oiy  doktrinasi  konfutsiylik  axloqi,  "insonpar- 
var bosh qaruv"  va  "xalqni sevish "g a asoslangan.  Li  Ining  fikricha, 
jam iyatning asosiy kam chiligi: 1) qaytariluvchi kafolat tizim ibo 'lib, 
unda  to'lanm agan o'lpon,  soliq yoki m ajburiyatlar qarindoshlar va 
qo'sh nilar  zim m asiga  tushgan;  2)  hisobsiz  soliq  va  o'lp onlar;  3) 
hadya,  sovg'a berish  am aliyoti;  4)  jam oaviy  ishlab  berish;  5)  am al- 
dorlarning pora  olishi. Aynan m azkur og‘irlik lam in g b arch asi xalq 
zim m asiga  tushadi.  Aynan  xalqning  qashshoqlashishi  qo'zg'olon 
va jinoyatlarga sabab bo'ladi.  Islohotlar -  davr talabi.  D avlat bosh- 
qaruvini  alm ashtirish  yoki  yakun  toptirish  "ajd od lar  q on u n i"  hi- 
soblanadi.