Koreya tarixi

tevongun
  (vann ing  otasi,  lekin o 'z i  van 
b o lm a g a n ) boTgan.  M am lak atn in g q ash sh o q lik  h olatin i  an g lag an   Li 
Xi  In  b ir q ato r  islo h o tlar  o 'tk azg an .  A ynan  u nin g   h u k m ro n lik   yilla- 
rida  hokim iyat  lav ozim larid an   an d o n lik   K im lar  chetlatilib,  viloyat- 
lar  to 'g 'rid a n -to 'g 'ri  m ark aziy   h o k im iy atg a b o 'y su n a d ig a n   boTgan. 
Sh u n in g d ek ,  y an b anlarg a  soliq  solind i,  oliy  tabaqa  v ak illarin in g  
im tiyozlari  ch ek lan g an ,  o 'g 'rilik   bilan  qoTga  tu shg an  am ald o rlarn i 
qatl etish  tartibi o 'rn atilg an , m am lak at h o kim iy atiga n isb atan  m u xo- 
lifatd a boY gan 
sovon (m uxolifat)lam ing
  k o 'p ch ilig ig a  chek  q o 'y i!g an , 
So vo n lar  y erlarin in g   ak sariy at  qism i  d av lat  tasarru fig a  o T kazilib, 
qo lg an larid an   soliq  u nd irild i.  A rm iya  b o sh q aru v i  q ay tad an   tash- 
kil  etilib,  q o 'sh in   yangi  q u ro l-y a ro g T a r  bilan   ta'm in lan d i,  p o rtlar 
b arp o   etildi,  ch egarad o sh   h u d u d lard a  h arbiy   m an zilg o h lar  qu ril-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI  Bob  ChO SO N   SU LO LA SI.  2 §. So'nggi  Choson
89
di.  B arch a  tabaq alar  teng  d eb  aytildi,  d av lat  m ark aziy   ap p aratiga 
ilgari  k am sitilgan ,  sh im oliy   va  jan u biy   p ro v in siy alard an   y anb anlar 
su rib  ch iqarild i.  N o b ilar  im tihon  to p sh irish   h u q u q in i  q o 'lg a   k iritd i.
Islo h o tlam i 
koreys  jam iy atin in g   turli 
qatlam lari  q o i l a b -  
qu vvatlagan ,  am m o  tev o n gu n n in g  b a 'z i  tad birlari n o ro zilik larg a sa- 
bab b o ia d i. X u susan,  1866 yilda  pul islo h o ti o ik a z ilib , h u k u m at eski 
p u lla m i  1:100  h ajm d a  y ang isig a  alm ash tirad i.  Bu  vaqtd a  am ald ag i 
k u rs  1:15  edi.  B o sh qa  y an a  b ir  tadbir,  y a'n i  Im jin  u ru sh id a  vay ron  
b o ig a n   Seu ld ag i  K y o n b o k k u n  q iro llik   qasrin i  qayta  tiklash  h arajat- 
lari  tu fay li  o d d iy   ah oli  ja b r-z u lm   k o ia d i.  3  y ilga  ch o 'zilg an   qayta 
tik lash  ishlarig a turli v ilo yatlard an  m in g lab  o d am lar safarb ar qilina- 
di.  H arb iy   so liq   m iq d o ri  o sh irilish i  va  Seu lg a b o rish   u ch u n   alohid a 
boj  to 'lo v i o 'm a tilish i  ham   n o ro zilik larg a  sabab  bo 'lad i.  Iqtisod iyot- 
nin g   o 'z ig a   xos  y o ‘li  sifatid a  o ‘y lab   topilgan  k u m u sh   id ish lard an  
foy d alan ish ,  ip ak d an   k iy im -k e c h a k   k iy ish n i  taq iqlash   to 'g 'risid a g i 
qaro rlar  aslid a  ah o lin in g   qash sh o q   qatlam in i  tah q irlash n in g   o 'zig a 
x o s  k o 'rin ish i  b n 'lgan .  S o v o n la m in g   yop ilish i  k o n fu tsiy   gu ru hlari 
o 'rtasid a  n o ro zilik larg a sabab b o 'la d i.  X alq  n o ro zilig i  tonxak g'oyasi 
aso sch isi C h x v e C h e  U n in g   1864  yilda  oMdirilishi  bilan  y aku n   top a- 
di.  H u k u m at  uni  jam iy atg a  n o tin ch lik   olib  k elay o tg an lik d a  ayblad i 
va  g 'o y asin i h u k u m atg a qarshi  ta 'lim o t deb  e 'lo n   qilgan.  C hxve C he 
U n in g   oMdirilishi,  sh u n in gd ek,  k a m b a g 'a lla m in g   n o ro zilik lari  va 
q iy n o q lar  o m m av iy   q o 'z g 'o lo n la r  (1864,  1868,  1869,  1870,  1871  yil- 
la rd ajn in g   yangi  o qim in i  bo sh lab  berdi.
X o r i jiy   d a v la t la m in g  
B o sh q a  to m o n d an ,  zaiflash g an   va  eskir-
b o s t i r ib   k ir i s h i 
g an  iz o ly a tsio n iz m   tiz im in in g   tu g ati-
lish ig a  va  x o rijiy   d a v la tla r  va  u la r  bilan  
b irg a   k a p ita listik   m u n o sa b a tla r  tizim in in g   k irib   k elish ig a  sh aro it 
y a ra g a n lig in i  h am   alo h id a  e 'tiro f etish   m aq sad g a  m u fo viqd ir.  X IX  
a srn in g  ik k in ch i  y arm id a  K o rey a  turli  m a m la k a tla rn in g   x o m ash y o  
b o zo rig a  va  arz o n   ish ch i  k u ch ig a   eg a  o 'z ig a   x o s  m ay d o n g a  ay lan - 
di.  V a q t-v a q ti  b ilan   in g lizlar,  ru slar,  fran su zlar,  a m e rik a lik la r  va 
y a p o n la r  K o rey a  h u d u d id a   p ay d o   b n 'la   b o sh la d i.  U la rn in g   h ara- 
k atlari  K o rey a  b ila n   m u n o sa b a tla rn i  o 'rn a tish   o rq ali  m am lak at- 
d agi  ich ki  zid d iy a tla rd a n   fo y d a la n ib ,  K o rey a  h u k u m a tin i  qaram  
q ilish g a  q a ra tilg a n   edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

90
V lB o b .  C hO SO N   SU L O LA SI.  2 §. So  nggi C hoson
Bu  d av rd a u ch   fran su z  m issio n eri  y ash irin   h o ld a  K o reya  h u d u - 
d ig a  kirib  k elg an lig i  u ch u n   1839 y ild a  o 'lim  ja z o sig a  h u k m   q ilin d i.
1846  y ili  K o rey a  h u d u d id a   fran su zlarn in g   u ch ta  h a rb iy   k em asi,
1847  y ild a   esa   y an a  ik k ita  h a rb iy   k em asi  p ay d o   b o 'ld i.  U la r  ko- 
rey s  h u k u m a tid a n   m issio n e rla m in g   qatl  q ilin ish   sa b a b la rig a   izo h  
b erish n i  talab  q ilad ilar.  K o re y s  a m a ld o rla rin in g   tu sh u n tirish ich a , 
m issio n e rla r o g o h la n tirish la rg a   q a ra m a sd a n   k o 'p   b o ra   K o rey a  qo- 
n u n larin i  b u zg an lar.  1866  y ili  y ana  9  ta  fran su z  m issio n eri  va  10 
m in g g a  y aqin   k o rey s  k a to lik la ri  qatl  q ilin ad i.  Bu  sa fa r  7  ta  h arb iy  
k em a d a   fra n su z  esk ad rasi jo ‘n atilad i.  A vvaliga  fra n su z la r K an x v a- 
d o  o ro lid ag i  K an xv a  sh ah rin i  e g a lla g a n   b o 'lsa ,  k ey in ch a lik   k o rey s 
q u ro lli  k u ch la ri to m o n id a n   to r -m o r  etilad i.
A ynan  sh u   y ili  K o reya  h u d u d ig a  a m e rik a lik la rn in g   "G e n e ra l 
S h e rm a n "  n o m li  h arb iy   d en g iz   k em asi  kelad i.  U lar  K o rey an i  tark  
etish n i ista m a g a n la ri u ch u n  y oq ib y u b o rilad i.  1868 y ili  ik k ita  A m e- 
rika  h arb iy   k em asid a  k elg an   d esa n t  T ev o n g u n   o ta sin in g   q ab rin i 
ta lo n -ta ro j  qilad i.  A m m o ,  u la r  m ah alliy   ah o li  to m o n id a n   h a y d a b  
y u b o rila d i  A m e rik a lik la r  h am   o 'z   h a ra k a tla rid a n   voz  kechm ay, 
1871  y ild a  y ana 5  ta h arb iy  k em a va  floti b ila n  K o rey a q irg 'o q la rig a  
k elad i.  K an x v ad o  o ro lid a k atta  q arsh ilik k a  u ch rag an   a m e rik a lik la r 
o ro ln i ta sh la b  ch iq ish g a  m a jb u r b o 'lad ilar.
M a h alliy  ah o lin i ch e t ellik la rg a  q arsh i q o 'y ish  m aq sad id a T evon- 
gun  m a m la k a tn in g   turli  h u d u d la rig a   y o d g o rlik   tosh lari  o 'rn a tib , 
u nga  "g 'a r b   v arv arlarin i  iliq   k u tib   o lish ,  m a m la k a tn i  so tish   b iian  
b a ro b a rd ir",  d eb  y ozib  q o 'y ish   h a q id a   b u y ru q   b era d i.  S h u n in g - 
d ek,  u  Y ap oniya  b ila n   6 0 -y illa rd a   u zilg an   d ip lo m a tik   m u n o sa b a t- 
la m i  q ay ta  tik la sh g a   q a rsh i ch iq ad i.
1873 yil  K o jo n   tev o n g u n n i  m a m la k a t b o sh q a ru v  h o k im iy a tid a n  
ch e tlatd i  va  h o k im iy a t  u n in g   x o tin iq a rin d o sh la rid a n   b o 'lg a n   qiro - 
lich a  M in   M y o n   So n   q o ‘lig a   o 'td i.  0 ' z   vaqtid a  u  h a m   ch e t  m am la- 
k atlar  b ilan   sa v d o   m u n o sa b a tla ri  olib  b o rish   va  p o rtlarn i  xo rijlik - 
larga o ch ish  ish la rid a n  ch etd a tu rd i. Yangi h u k u m a t Y ap on iya b ilan  
m u n o sa b a tla m i q ay ta  tik lash g a  tay y o r ed i,  lek in  o x ir-o q ib a td a   u ni 
teng   alo q a la r q o n iq tirm ay,  ek sp a n siy a   siy o sa tin i  ish la b  ch iq d i.
1875  y ild a  y a p o n la m in g   "U n y o "  n o m li  h arb iy   k em asi  K anxva 
k o 'rfa z ig a   kird i.  K an x v ad o   o ro lid a g i  k o rey s  g arn izo n i  o g o h la n ti- 
ru v ch i  o 't  o ch d i.  B u n g a  ja v o b a n   y a p o n la r  d e sa n t  tu sh irib ,  qaTani
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI  Bob.  ChO SO N   SU L O LA Sl  2 §. So ‘nggi  Choson
91
(fo rt)  eg allab ,  k o rey s  b a ta rey a la rin i  y o 'q   qild i.  K o re y slar  o ro l- 
ni  tark   etd i,  lek in   1876  y ilda  q ay ta  jan g   qilib  y ap o n   flo tiliyasin i 
o ro ld an   siq ib   ch iq ard i.  F ev rald a  K o rey a  sb a rtn o m a   im zo lash g a 
m a jb u r  q ilin d i,  av g u std a  esa  m a z k u r  sh a rtn o m a g a   q o 'sh im ch a   si- 
fatid a  q ato r  y an g i  ta la b la r  k iritild i.  U n g a  k o 'ra ,  k o rey sla r  y ap on 
k em a la ri  u ch u n   p o rtlarin i  o ch ish i,  y ap o n   sa v d o g a rla rig a   im tiy o zli 
sh a ro itla rd a   sa v d o -s o tiq n i  a m alg a  o sh irish   im k o n iy atin i  yaratib 
b e rish   talab lari  q o 'y ild i.  S h u n in g d e k ,  y ap o n   sa v d o g a rla ri  b o jx o n a  
to‘lo v la rid a n   ozod  qilin ib,  u la m in g   K o rey ad a  sud  q ilin ish i  taq iq - 
lan d i. Sh a rtn o m a  b a n d la rig a  k o 'ra , K o re y a d a  y ap o n  p u l b irlig in in g  
am al  q ilin ish ig a   ru x sa t b erild i.
K o rey ad ag i  m avju d   ta ’sirin i  y o 'q o tish d a n   x a v fsira g a n   X ito y  ya- 
p o n   ek sp a n siy a sig a   q arsh ilik   q ilish g a  h a ra k a t  qild i.  U n in g   y o rd a- 
m i  b ilan  K o rey a  1882 y ild a  d a stlab  A Q Sh ,  so 'n g ra  A n g liy a, G erm a- 
n iy a,  R ossiy a,  Italiya,  F ran siy a,  A vstriya,  B elg iy a  va  D an iy a  bilan  
sa v d o   sh a rtn o m a la rin i  im zolad i.  K o re y a n in g   z a if  iq tiso d iy o ti  va 
h im o y a la n m a g a n   b o z o rig a   x o rijiy   k ap ital  va  m ah su lo tla rn in g   k i- 
rib  k elish i n a tu ra l  x o 'ja lik k a   p u tu r  y etk azd i.  N atijad a,  K o re y an in g  
q ish lo q   x o 'ja lig i  m ah su lo tla ri,  ch arm   m o llari  va  q im m a tb a h o   m e- 
tallari ch e t m a m la k a tla rg a  ch iq a rib  y u b o rild i.  Bu  h o la t esa d eh q o n - 
lar  va  h u n a rm a n d la rn in g  x o n a v a y ro n  b o 'lish ig a   olib  keld i.
Y u q o rid ag i  h o la tla r ch e t ellik la rg a   q arsh i k a y fiy a tn i k eltirib  ch i- 
q ard i  va  1879  y iln in g   13  a p re lid a   P u sa n   sh ah ri  ah o lisi  y a p o n   h ar- 
b iy   k em alari  g u ru h in i  sh a h a rd a n   h a y d a b   ch iq arad i.  A m m o   k ey in - 
gi  k u n i  y ap o n   h a rb iy la ri  ah o lin i  o 'q q a   tu tg an .  1881  y il  In c h x o n   va 
Iyju   sh a h a rla rid a   isy o n lar  ro 'y  b erd i.  1882  y iln in g   iy u lid a  p o y tax t 
g a rn iz o n i  so ld a tla ri  13  o y lik   q a m a ld a n   so 'n g   o y lik   m a o sh   o 'm ig a  
q u m g a a ra la sh g a n   g u ru ch  b erilish id a n  n o ro z i b o 'lib ,  n am o y ish   qi- 
lish d i.  Q o 'z g 'o lo n c h ila r  o z iq -o v q a t  o m b o rin i  v ay ro n   q ilg ach ,  ofit- 
se r  (z o b it)la r  m ak ta b ig a   h u ju m   qilib,  yap on   o fitserin i  qatl  qildilar. 
S o 'n g ra ,  u lar y ap o n   v a k o la tx o n a sin i  y o q ib   y u b o rib ,  bu  y erd ag i b ir 
n e c h ta   x o d im la rn i  o 'ld irish d i  va  v an lar  q al'asi  to m o n   y o 'l  o lish d i. 
H o k im iy a t  te v o n g u n la rg a   q a y ta rilg a ch ,  q iro lich a  q o ch ib   k etad i  va 
X ito y d a n   y o rd am   so 'ra y d i.  X ito y d a n   y u b o rilg a n   3  m in g   a sk a r  va 
q iro lich ag a  so d iq   b o 'lg a n   q o 'sh in   q o 'z g 'o lo n n i  b o stirad i.  T evon - 
g u n   X ito y g a jo   n atib   y u b o rilad i.
Q o 'z g 'o lo n d a n  so 'n g  Y ap on iya K o rey an i y an g i In ch xo n  sh artn o -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

92
V lB o b   ChQ SO N   SU L O L  A S I.  2 §. S o n g g i C hoson
m asin i  im zo lash g a  m a jb u r qild i.  U sh b u   sh a rn o m a g a   m u v ofiq   K o- 
reya   ld irilg a n   y ap o n   o ila la ri  u ch u n   to v o n   p u li  toMadi.  S h u n in g - 
dek,  y ap o n   q o 'sh in la rin in g   Seu lga  kirish i  (m issiy an i  q o 'riq la sh i 
u ch u n )g a  va  m issiy a  ish tiro k ch ila rin in g   m a m la k a t  b o 'y la b   erk in  
y u rish la rig a   ru xsat b erild i.
0 ' z   n av b atid a,  X ito y   o 'z in in g   3  m in g   k ish ilik   a sk a rin i  Se u ld a 
q o ld ird i  1882  y il  sen ty a b rid a   K o rey a  va  X ito y   o 'rta sid a   sav d o   bi- 
tim i  im zo lan ib ,  u n g a  k o 'ra   x ito y lik   sa v d o g a rla rg a   im tiy o z la r  be- 
rild i.  X ito y   o fitse rlari  K o reya  a rm iy asin i  q a y ta   tash k il  etish g a   ki- 
rish d i.  K o rey ad ag i  h arbiy   m a sa la la r  x ito y lik   g en eral  Yuan  Shikay, 
tash q i  ish la r  esa  m illati  asli  n em is  b o 'lg a n   P.  M y u lle n d o rf  (X ito y  
h u k u m a tid a   ish la g a n )  z im m a sig a   y u k latild i
K o n s e r v a to r la r  v a 
A n 'an av iy   d a v la tch ilik   tizim i  va  m af-
is lo h o t c h ila r  
k u ra sin in g   in q iro z i  h a m d a   ch e t  el-
lik larn in g   ta'sirid a  k o n se rv a to rla r  va 
islo h o tch ila r  p a rtiy a la ri  tu zild i.  M a fk u rav iy   va  falsafiy   jib a td a n  
m a z k u r  q a ra m a -q a rs h ilik   n e o k o n fu tsiy lik   va  m a 'rifa tp a rv a rla r 
o 'rta sid a g i  k u rash   k o 'rin ish i  tarzid a b a h o lan d i.
X IX   asrd a   ch ju sia n lik   h arak ati  m am la k a td a   m a 'rifa tp a rv a rlik  
k u ch ay ish ig a  sab ab   b o 'ld i.  "V ijo n   c h x o k s a "  ("H a q iq a tn i  saq lash  
va  b id 'a tla rg a   b a rh a m  b e r is h ")  n o m li  h a ra k a t  p ay d o   b o 'lib ,  u sh bu  
h a ra k a tn in g   aso siy   n a m o y a n d a la ri  C h x v e  Ik  X y o n ,  Li  X an   X o   va 
b o sh q a la r  b o 'lg a n .  H a rak at  ra h n a m o la ri  q iro lg a  y o zg an   m u ro ja- 
atid a:  "F a q a t  C hju   Si  ta 'lim o tin i  m a m la k a t  u ch u n   y ago n a  to 'g 'ri 
m afk u ra  d eb   h iso b la y d ig a n ,  u n in g   a x lo q   n o rm alarin i  b a ja ra d ig a n  
m a m la k a tg in a   ta ra q q iy o tg a  erish ish i  m u m k in ,  q o lg a n   d a v la tla rd a  
esa  y o v v o y ila r y ash ay d i  h am d a  h a y v o n la rch a   ta rtib o t va  m u n o sa- 
b a tla r  h u k m ro n d ir",  d eb   y o zish g an .  C h ju sia n la rg a   y ag o n a  x o rijiy  
n am u n a  tim so li  X ito y  b o 'lg a n .  U la r har q an d ay  x o rijiy   tah d id larg a, 
h atto ki  Y evro p a  m a h su lo tla rig a   h am   q arsh i  b o 'lish g a n .
C h ju sia n lik   ta 'lim o tig a  altern a tiv   tarzd a  s