Ko’p omilli ekonometriktahlil

EKONOMETRIK MODELLARNI BAHOLASH
Reja:
1.1. Ekonometrik modellarning iqtisodiy tahlilida verifikatsiyabosqichining ahamiyati.
1.2. Ekonometrik modellar sifati va ahamiyatini mezonlar bo’yichabaholash.
1.3. Gomoskedatlik va geteroskedatlikni aniqlash uchun testlar.
1.4. Ekonometrik modellardagi parametrlarni iqtisodiy jihatdan baholashmezonlari


1.1. Ekonometrik modellarning iqtisodiy tahlilida verifikatsiyabosqichining ahamiyati
Ekonometrik modellashning uchinchi bosqichi – verifikatsiyalash bosqichidir. Tahlil qilinayotgan qatorlar dinamikasi har doim anchagina uzunroq qatorlarning tanlamasi hisoblanadi. Shuning ushun korrelyatsion-regerssion tahlil asosida olingan ekonometrik modellarning ishonshliligini har tomonlama tekshirish va baholash lozim.
Korrelyatsion va regression tahlil asosida tuzilgan ekonometrik modelningstatistik ahamiyatligi verifikatsiya bosqishida tekshiriladi.
Verifikatsiya qilishning zarurligi. Ekonometrika – bu ma'lumotlar asosida iqtisodiy-matematik modellarni tuzish, ularning parametrlarini aniqlash va tekshirish, iqtisodiy ko'rsatkichlarning xususiyatlari haqidagi gipotezalarni va ular o'rtasidagi bog'lanishlar ko'rinishini tekshirish imkoniyatini beradi.
Bu esa pirovard natijada izlanayotgan iqtisodiy ob'ektni yoki jarayonni chuqurroq o'rganish va tahlil qilish, kelgusiga bashoratlashga asos bo'lib xizmat qiladi, har tomonlama samarali bo'lgan iqtisodiy qarorlarni qabul qilishga imkon beradi.
Har qanday iqtisodiy izlanishlar doimo iqtisodiy nazariyaning (iqtisodiy modellarni) va amaliyotni (statistik ma'lumotlarni) birlashtirishni, bog'lashni ko'zda tutadi. Nazariy modellar kuzatilayotgan iqtisodiy jarayonlarni negizini tushunib etish, ularni ifodalashga va statistik ma'lumotlar asosida bu modellarni empirik tuzish va tekshirish maqsadida foydalaniladi.
Verifikatsiyaning mazmumi va mohiyati. Ekonmetrik modellarning xaqiqatga yaqin tuzilishi uni tashkil etgan ma'lumotlarning real bo'lishini taqozo qiladi. Shuning uchun olinayotgan va qayta ishlanayotgan statistik ma'lumotlarni tekshirishni talab etadi. Bu jarayon verifikatsiya deb yuritiladi. “Ishon, biroq tekshirib ol” mazmunida naql bor.
Verifikatsiya termini lotincha so'zdan olingan bo'lib, ikki so'zdan tarkib topgan. Birinchisi xaqiqat, ikkinchisi amalga oshirmoq ma'nosini beradi.
Verifikatsiya termini qabul qilingan ma'lumotlarni ishonchli manbalarga (qonun, me'yoriy xujjatlar, xisobot) qarab tekshirilishi kuzatilishi mumkin bo'lgan xatolarning oldini oladi. Amaliyotda ushbu termin kriminalistikada, ishlab chiqarish sohasida, dasturlash tizimida, fan va ko'pgina boshqa sohalarda qo'llaniladi.
Modellarni verifikatsiyalash – uning realligi, adekvatligini tekshirish tushiniladi. Model ma'lumotlari iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari va tendentsiyalarini hamda qonuniyatlarini aniqlashga yordam beradi. Shuning modelni qurish uchun olingan ma'lumotlarni tekshirish lozim bo'ladi. Modelni verifikatsiyalash – u yoki bu bu sabalar bilan modelning adekvatligini tekshirish imkoniyati bo'lmasa,barcha mavjud ma'lumotlardan foydalangan xolda modelning ishonchligi va to'liqligi, funktsional aniqligi baxolanadi. Modelning nazariy ma'lumotlari uning amaldagi ma'lumotlari bilan taqqoslanadi.

• 
  Verifikatsiyalash usullari:
  
• 
  Bevositaverifikatsiyalash, uyokibuprognozmodelidanfoydalanilganxoldao‘rganilayotganob’ekningmodeliniishlabchiqish;
  
• 
  Bilvosita verifikatsiyalash,O‘rganilayotgan model ma’lumotlari boshqa manbalardan olingan ma’lumotlar taqqoslanadi;
  
• 
  Konsenvekt verifikatsiyalash,oldin olingan prognoz ma’lumotlari qurilayotgan model ma’lumotlariga analitik va mantiqiy tuzatishlar kiritish orqali verifikatsiya qilish;
  
• 
  Opponentli verifikatsiyalash,qurilayotgan model haqida mezrn sifatida olingan opponet ma’lumotlari bilan tekshiriladi;
  
• 
  Ekspertli verifikatsiyalash,ya’ni model natijalari va ekspert sifatida olingan shaxs ma’lumotlari taqqoslanadi;
  
• 
  Inverstli verifikatsiyalash,qurilayotga model ma’lumotlari retropektiv (o‘tgan davr) davri ma’lumotlari o‘zaro taqqoslanadi;
  
• 
  Qisman maqsadli verifikatsiya, model tarkibiy qismlaridan biri ma’lumotlari tekshiriladi.
  

Tuzilganekonometrikahamiyatliligi, ishonshliligivakeyinshalikbashoratlashdaqo’llashmumkinligiquyidagimezonlarasosidabaholanadi:
1. Ekonometrik modellarni ahamiyati Fisher mezoni va approksimatsiya xatoligi yordamida baholanadi;
2. Ekonometrik modellar sifati ko’p omilli korrelyatsiya koeffitsienti va determinatsiya koeffitsienti yordamida baholanadi;
3. Ekonometrik model parametrlarining ishonchliligi Styudent mezoni yordamida baholanadi;
4. Qatorlarda qoldiq avtokorrelyatsiyasi Darbin-Uotson mezoni bo’yisha baholanadi.