Yevropa Ug‘onish davrida ijod
Ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi feodal tuzumni surib chiqadi. Bu jarayon burjuaziya (boylar) inqilobi bilan tugallandi. Lekin bu davrdagi falsafiy dunyoqarash shunday keskin kurashlarga duch keldiki, Kopernikning nazariyasini xudosizlikda ayblash, Jordano Bruno(1548-1600)ning o‘tda kuydirilishi, Galiley asarlarining olovda kuydirilishi ham fan va umuman materialistik falsafaning progressiv taraqqiyotiga to‘sqinlik qila olmadi. Tabiat hodisalarini o‘rganuvchi tabiiy fanlar shakllana boshladi. Endi tabiat fani bilan falsafa orasidagi munosabat o‘zgara boshladi, ya’ni tabiiy fanlarning o‘sishi materialistik falsafaning o‘sishiga olib keldi.
N. Kopernik (1473-1543) geliotsentrik tizimni ishlab chiqdi. Ya’ni, er shari o‘z o‘qi atrofida aylanishi bilan kun va tunning bo‘lishi, Quyosh atrofida aylanishi bilan yil fasllarining o‘zgarib turishini isbotlab berdi. Ptolomeyning Quyosh sistemasining markazi yer degan fikri noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatib, geliotsentrik tizimini yaratdi. Ptolomey ta’limoticha, Quyosh yer atrofida aylangandek ko‘rinadi, aslida mohiyati unday emas. Kopernikning progressiv g‘oyalari va ijodi falsafa tarixida katta rol o‘ynadi.
Undan keyingi o‘tgan olim Jordano Bruno Kopernik nazariyasidan materialistik xulosa chiqardi. Bruno dinga qarshi kurashuvchi progressiv olim edi. Bruno ijodida, olam hisobsiz yerlar, quyoshlar sistemasidan iboratdir. Lekin, Bruno yashagan davr uning progressiv fikrlarini rivojlantirishga yo‘l qo‘ymadi. Uning faoliyati inkivizatsiya katolik cherkovi sudi davridagi sudda qoralanib o‘zi esa o‘ldirildi.
Yangi davr falsafasi XVI-XVII asrda Angliyada kelib chiqdi. Angliya materializmining asoschisi F. Bekon (1561-1626) edi. Bekon falsafasi Angliya boylarining intilishini ifodalaydi. Bekon tajribaga asoslangan bilim - haqiqiy bilim, deydi. Undan tashqari, inson tabiatni o‘rganishi va o‘ziga bo‘ysundirishi kerakligini uqtirdi. Dunyoda bilimning asosiy quroli tajribadir, deydi o‘z ijodida. Bilim jarayonidagi tafakkurning, nazariyaning rolini inkor etmaydi. Narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishini aniqlash haqiqiy bilim garovidir, deydi. Elementlarning sifat muayyanligini ta’kidlaydi. Materiya bilan harakat o‘rtasidagi uzluksiz bog‘lanishni e’tirof etadi.
Angliya materializmining ikkinchi vakili Tomas Gobbs (1588-1679) bo‘lib, uning falsafiy ijodi Bekonnikiga o‘xshardi. Bekonning dinga yondashgan tomonlarini tuzatib, uni rivojlantirdi. Gobbs ijodi mexanistik, metafizik tusda edi. Gobbs moddiy dunyoni bir-biridan real bilib, falsafaning predmeti shu olamni o‘rganishdir, deydi. Gobbs taraqqiyotni faqat miqdor o‘zgarishlaridir, harakat esa mexanistik tashqi turtki natijasidir, deydi. U moddalarning xossalari, sifati yorug‘lik, hid, rang, issiqlika xos bo‘lmasdan balki tasavvurlarimizdan iborat, deb tushuntiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |