Kompleks birikmalar kimyosi

 
 
 
 
 
Ligandlar va ularning elektron donor atomlari. 
    
Ligandda
gi 
elektron 
donor 
atomlar 
 
Molekulyar turdagi ligandlar  
 
Ion turdagi ligandlar  
 
monodentat 
polidentat 
monodentat 
polidentat 
H,F,Cl,Br
,I 
- 
- 
H
-
, F
-
, Cl
-
 Br
-
, I
-
 
- 
C 
CO,C
2
H
4
 
C
6
H
6
 
 CN
-
 
- 
N 
NH
3
,C
5
H
5
N, 
RNC, RNH
2
 
NH
2
(CH
2
)
2
-NH
2
 
    NO
2
-
,N
3
-   
   
SCN
-
 
- 
O 
   H
2
O 
R – C  -  CH
2       
-  C- R                                       
O                    O  
    O
2-
, OH
-
 
CO
3
2-
,
  
SO
4
2-
, 
RCOO
-
,
  
C
2
O
4
2-
 
S 
   R
2
S 
R-CH-CH
2
-CH-R                     
SH            SH             
    SCN
-
, S
2-
 
- 
 
 
Savol va topshiriqlar 

---

 
164 
 
1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo‘lishi kerak? 
2. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok 
etadi? 
3. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday 
bog‘liqlik mavjud? 
4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 
5. Donor-akseptor mexanizmi bo‘yicha kimyoviy bog‘lanish mohiyati nimada? 
 
 
 
4-MAVZU. 
KOORDINATSION BIRIKMALARNI KISLOTA-ASOSLIK XOSSALARI VA 
ULARNI OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI 2-soat 
 Reja 
    
 
1.Oksidlanish – qaytarilish hossalari. 
2.Kompleks birikmalar kimyosining ayrim qonuniyatlari.  
 
    Oksidlanish  qaytarilish  reyaksiyalarining  harakterli  hususiyatlaridan  biri
−  
reyaksiya  tezligining  unchalik  katta  bolmasligi. 
Kompleksbirikmalarning  oksidlanish – qaytarilish potensiali elektrokimyoviy metodlar 
bilan aniqlandi va Nernst formulasi bilan ifodalanadi. 
 
[ ]
Rtd
Ox
In
NF
RT
E
E
+
= 0
0
 
 
Bu yerda: E-o’lchangan potensial 
E
0 
– normal potensial 
R-gaz konstantasi 
T-absolyut temperatura 
F-Faradey soni 
n-bir ionning oksidlanish  yoki qaytarilishida qabul qilinadigan elektronlar soni [Ox] va 
[Red] kompleksning oksidlangan yoki  qaytarilgan formulasining 100l konsentrtsiyasi. 
Metal parchalari suvli eritmalarda  akvokomplekslar holida bo’ladi. Tipik kompleks hosil 
qiluvchilarning akvokomplekslari mustahkamdir. Oddiy kompleks hosil qiluvchilarning 
oksidla-  nish-  qaytarilish potensiallari ma’lum emas va mavjud bo’lgan ma’lumotlar 
akvokomplekslarga tegishlidir. Hosil bo’layotgan ligandning kimyoviy tabiati katta ta’sir 
ko’rsatadi. Masalan, temir(II) va temir(III)xloridlarning akvokomplekslarining potensiali 
Fe
3+
  + e
- 
= Fe
2+
  750mv ga teng. Sianidli komplekslarning potensiallari esa [Fe(CN)6]
3+
 
+e
-
  = [Fe(CN)
6
]
2+ 
  420mv ga teng. Kompeks hosil qilishni odatda oksidlanish 
darajasining kam harakterliligi barqarorlashtiradi. Co
3+
, Mn
4+ 
, Ce
4+
, Cr
2+
  larning 
akvakomplekslarining oksidlanish-qaytarilish potensiali absolyut katta ahamiyatga ega 
bo’lib, bu akvokomplekslar kuchli oksidlovchi va qaytaruvchilardir. Cr
2+
 ioni asta-sekin 
koordinatsiyalangan suv ionlari bilan ta’sirlanib o’z oksidlanish darajasini +3 gacha 
o’zdartiradi va eritmadan ajralib chiqayotgan vodorodni oksidlaydi. Boshqa kompleks 
birikmalar hosil bo’lishida bu beqaror oksidlanish darajalari stabillashadi. Ba’zan 
koordinatsiya natijasida ligandarning oksidlanish-qaytarilishga barqarorligi ortadi.  
    Nitrit kislota va uning tuzlari gidrazin singari kuchli qaytaruvchilar bilan birgalikda 
mavjud bo’la olmaydi, chunki ular orasida reaksiya  boradi. Biroq, natriy- 
geksonitrokobaltat(III) ga gidrazin quyilganda jigarrang tusli dinitrodigidrozin- 
kobaltat(II) cho’kmasi hosil bo’ladi. 

---

 
165 
 
   4Na
3
[Co(NO
2
)
6
] + 12N
2
H
4 
= 4[Co(NO
2
)
2
+(N
2
H
4
)
2
]
↓ + 12NaNO
2
 + 6N
2 
+ 8H
2
O  
 
Bu modda oksidlovchi va qaytaruvchi sifatida joylashgan bo’lib, ular orasida reaksiya 
bormaydi. Qizdirish natijasida esa kuchli portlash sodir bo’ladi: 
 
                             [Co(NO
2
)
2
(N
2
H
4
)
2
] = Co + 4H
2
O + 3N
2 
 
Shuni ta’kidlash lozimki, bir vaqtning o’zida ichki sferaga oksidlovchi va qaytari- luvchi 
yuborish ancha qiyin bo’lib, oksidlovchi faqatgina qaytaruvchi-ligand emas, balki 
kompleks hosil qiluvchi atom bilan ham (agar u qaytarilgan formada bo’lsa ) 
 
ta’sirlashadi. Masalan, agar Aleksander asosiga brom ta’sir etilsa, u holda faqatgina 
gidrooksidlanish emas, balki platina ham oksidlanadi: 
                      [Pt(NH
2
OH)
4
](OH)
2
 + 3Br
2
 = H
2
PtBr
6
 + 2N
2 
+ 6H
2
O 
 
    Barcha kompleks birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari organik 
birikmalar qonuniyatlariga bo’ysunadi. Mihaelsning fikricha, kompleks ionlarning 
oksidlanuvchi va qaytariluvchi formalari dissotsiyalanadi: 
−
−
+
⇔
+
Cl
Pt
PtCl
6
4
2
6
 
−
−
+
⇔
+
Cl
Pt
PtCl
4
2
2
4
 
PtCl
6
2-
  
 
 
Biroq,  bu  nazariya  faqatgina  beqaror  kompleks  birikmalar  uchun  tatbiq  etiladi. 
Grinbergning  ko’rsatishicha  oksidlanuvchi  va  qaytaruvchi  formalar  tarkibida  platinalar 
almashinuvi sodir bo’lmaydi. (Pt
∗ 
- radioaktiv izotop):   
 
 
  
[
]
[
]
0
4
2
3
2
6
)
(
*
Cl
NH
Pt
Cl
Pt
↔
−
 
    Almashinish sodir bo’lmasligi kompleks ionlarning platina ionlarigacha 
dissotsiyalanmasligini ko’rsatadi. Biroq kompleks ionlar qisman dissotsiyalanishi 
mumkin: 
[
]
[
]
−
−
+
↔
Br
PtBr
PtBr
2
2
6
2
6
 
 
    Xlorplatinitlar xlorplatinatlarning radiy metali bilan ta’siridan ham hosil bo’ladi. Bu 
reaksiyani tushuntirish qiyin. Ehtimol xlor izlarining metal bilan ta’siri natijasida ham 
borishi mumkin. 
[
]
Cl
PtCl
PtCl
2
...
2
4
2
+
↔
−
−
+
 
    Xuddi shunday boshqa atsidokomplekslarning qaytarilishini  ham tushuntirish 
mumkin. Pt, Pd, Cr, Co va boshqa atsidokomplekslarning oksidlanishida oksidlovchi 
electron berish va yassi model qo’shilmasi koordinatlarga ega bo’ladi. Masalan: 

---

 
166 
 
 
    Kompleks birikmalarning yuqori mustahkamligida ularning oksidlanish-qaytari- lish 
reaksiyalariga ta’siri shunchalik pasayib ketadiki, ularga xlorid va nitrat kislota 
aralashmalari ta’sir etmaydi. Ichki kompleks birikmalar qatoriga kiruvchi siklik addentli 
moddalar ayniqsa mustahkam bo’ladi.  
    Kompleks birikmalar barcha asosiy kimyoviy qonunlarga bo’ysunadi. Kompleks 
birikmalarning harakterli reaksiyalari ayrim qonuniyatlarda aks ettiriladi 
    1. Peyrone qoidasi. 
    Peyrone  qoidasiga ko’ra, atsidokomplekslardagi ichki koordinatsiyalangan  kislot5a 
qoldiqlarining ammiak yoki aminlar bilan almashinishi natijasida sis-izomerlar hosil 
bo’ladi: 
[
]
[
]
KCi
Cl
NH
Pt
NH
PtCl
K
2
)
(
2
2
2
3
3
4
2
+
→
+
 
 
  
    Mo’l miqdordagi NH
3
 ta’sir ettirilganda tetraamin hosil bo’ladi: [Pt(NH
3
)
4
]Cl
2
 . 
Agar amin mo’l miqdorda olinsa, u holda “aralash” tetraaminning sis-  formasi hosil 
bo’ladi. 
    2. Serensen qonuni. 
     Bu qonuniyat atsidokomplekslarda kislota qoldiqlarining amin yoki ammiakka 
almashinishinigina emas, balki teskari jarayon aminokomplekslarning atsidokom- 
plekslarga almashinishi ham sodir bo’ladi. Agar hosil qilingan trans-  dixloraminni  
[Pt(NH
3
)
2
Cl
2
] biror aminning mo’l miqdori bilan ishlansa, “aralash” aminokompleksning 
trans- formasi hosil bo’ladi. 
    Peyrone va  Serensen qoidalarini bilgan holda “aralash” aminokomplekslarning sis- 
yoki trans- formasini hosil qilish mumkin.  
    1. Trans ta’sir qonuni. 
    Bu qonunning mohiyati shundan iboratki, ligandlar va kompleks hosil qiluvchi ion 
orasidagi bog’ning mustahkamligi faqatgina ularning tabiatigagina bog’liq bo’lmasdan, 
trans-  holatdagi ligand tabiatiga ham bog’liq. Trans-  ligand kompleks hosil qiluvchi u 
yoki bu gruppaning hosil qilgan bog’iga katta ta’sir ko’rsatadi.  
    Trans ta’sir qonuniyati Pt
2-
  birikmalarining hosil bo’lishini o’rganish natijasida 
yaratilgan Keyinchalik bu qonuniyat  Pt
4+
, Pd
2+
, Cr
3+
, Co
3+ 
  va boshqa ionlarga ham 
qo’llanilishi mumkinligi aniqlangan. Quyidagi ligandlar trns-  aktivligi kamayib borishi 
tartibida joylashtirilgan: 

---

 
167 
                           
                              CN 
> NO
2
 
>  J>  Br> Cl > RNH
2
>
 
NH
3
H
2
O 
 
Ligandlarning trans- aktivligi qanchalik yuqori bo’lsa, kompleks hosil qiluvchining uning 
trans-  partnyori bilan o’zaro hosil qiladigan bog’ shunchalik zaif boladi va boshqa 
ligandlarga oson almashinadi. 
 
 
    Yuqoridagi struktura xlor bilan diagonalda turgan ammiak bog’i ikkisiga nisbatan 
harakatchan. Bu komplekslar xlorid kislota bilan ta’sirlashganda trans-  izomerlar hosil 
qiladi: 
 
 
    Bu reaksiyalardagi trans- ta’sir qonuniyatini Iergensen qoidasi tushuntiradi.