Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 
3.2. Taqsimlangan tizimlarni servisga yo‘naltirilgan arxitektura 
konsepsiyasi asosida shakllantirish asoslari 
 
Servisga  yo‘naltirilgan  arxitektura  negizidagi  taqsimlangan  tizimlar  asosan 
uchta bosqichda shakllantiriladi. 
Ularda oqimlar (oqimlar servislarni birlashtirish yo‘li bilan hosil qilinadi) ni, 
komponentalarni  hamda 
servislarni  identifikatsiyalash, 
klassifikatsiyalash, 
spesifikatsiyalash  vazifalari  va  joriy  etish  usullarini  ishlab  chiqish  amallari 
bajariladi. 
1.Servislarni identifikatsiyalash. 

---

149 
 
Servislarni  identifikatsiyalashda  quyidagi  dekompozitsiya  metodlaridan 
foydalaniladi: 
- pastga qarab dekompozitsiyalash negizida identifikatsiyalash; 
- yuqoriga qarab dekompozitsiyalash negizida identifikatsiyalash; 
-  «Ma’lumot  chiqadigan»  tarafga  qarab  dekompozitsiyalash  negizida 
identifikatsiyalash. 
Bunda  ta’sir  doirasini  segmentlarga  ajratish,  mavjud  vositalarni  tahlillash, 
masalalar  va  ularni  yechish  vositalarini  modellashtirish  hamda  servislarni 
modellashtirish masalalari yechiladi: 
a) pastga qarab dekompozitsiyalash negizida identifikatsiyalash. 
Ko‘p  hollarda  bu  usul  jarayonni  ta’sir  doirasida  (domen)  dekompozi-
siyalash deb yuritiladi. Bunda ta’sir doirasidagi (domen) biznes faoliyat funksional 
qismlarga (jarayon jarayonostilariga dekompozitsiyalanadi; 
b) yuqoriga qarab dekompozitsiyalash negizida identifikatsiyalash. 
Kompaniyaning  mavjud  tizimini  takomillashtirish  maqsadida  SYA  ga 
asoslangan  taqsimlangan  tizim  yaratishga  kirshiladi.  Bunda  dastlab  mavjud  tizim 
tahlil  qilinadi,  xarajatlarni  iqtisod  qilish  maqsadida  uning  yangi  yaratilayotgan 
biznes-jarayonga taalluqli bo‘lgan funksional servislari aniqlanadi va yangi tizimda 
ishlatish uchun ajratiladi; 
c)  «Ma’lumot  chiqadigan»  tarafga  qarab  dekompozitsiyalash.  Pastga  va 
yuqoriga  qarab  dekompozitsiyalash  negizida  identifikatsiyalashda  topilmagan 
servislar «masala-servis» tipida modellashtirish asosida tanlab olinadi va ularning 
haqiqiyligi  isbotlanadi.  U  servislarni  masalalarga,  ularni  o‘z  navbatida  yanada 
kichikroq  masalalarga,  ishlab  chiqarishning  kalit  ko‘rsa-gichlariga  va  kirish 
parametrlariga ajratadi. 
2.  Servislarni  klassifikatsiyalash-  servislar  identifikatsiyasi  asosida  amalga 
oshiriladi. 
Servislar  klassifikatsiyasini  ierarxik  asosda  boshlash  juda  muhim,  chunki 
bunda  servislarning  kompozit  yoki  fraktal  tabiati  aniq  aks  ettiriladi.  Bunda 

---

150 
 
servislar  muhim  (biznes-jarayonni  amalga  oshirish  yo‘lida)  strukturali 
koponentalar va servislardan tarkib topgan bo‘lishi shart. 
Klassifikatsiya  kompozitsiyalarni  aniqlashga  va  ierarxik  ko‘rinishni  xosil 
qilishga  hamda  o‘zaro  bir-biriga  bog‘liq  servislarning  ierarxiyasini  qurishga 
yordam  beradi.  Undan  tashqari,  oddiy  boshqaruv  tizimi  yordamida  o‘sib 
borayotgan  muhim  strukturali servislarning  hajmi  aniqlanadi, loyihalashtiriladi va 
joylashtiriladi. 
3. Komponentalarni spesifikatsiyalash. 
Komponentalarni  spesifikatsiyalashda  servislar  asosida  ish  yurituvchi 
komponentalarning quyidagi detallari aniqlanadi: ma’lumotlar; qoidalar; servislar; 
sozlanadigan  profil.  Shu  bilan  birga  ma’lumot  almashinuvining  spesifikatsiyasi, 
har xil holatlarning  spesifikatsiyasi hamda boshqaruv tizimi aniqlanadi. 
Servislarni joriy etish jarayonlarida quyidagi masalalar hal qilinadi: 
1. Servislarni joylashtirish. 
Servislarni  joylashtirishda  servislarni  tizimdagi  identifikatsiyalangan 
tizimostilarga taqsimlash amallari bajariladi. 
Tizimosti korporativ komponentalarga mos keladi, deyish mumkin. 
Har  xil  «shablan»lardan  foydalangan  holda  korporotiv  komponentlar 
kombinatsiyasini  yaratish  natijasida  quyidagi  yo‘nalishlarda  strukturlashtirilgan 
komponentalar  paydo  bo‘ladi:  vositachilar  yo‘nalishida;  taqdim  etish  modellari 
yo‘nalishida; qoidalar yo‘nalishida; xizmatlar reestri yo‘nalishida. 
Servislarni  joylashtirish  masalasi  servislarni  va  ularni  ishlatadigan 
komponentalarni  SYA  pog‘onalariga  mos  ravishda  taqsimlash  vazifalarini  o‘z 
ichiga oladi.  
Bunday  joylashtirish  asosiy  masala  hisoblanadi,  chunki  bunda  SYA 
asosidagi  faoliyatni  optimal  tashkil  etishda  qatnashadigan  hamma  elementlarning 
ishini hujjatlashtirish va tahlillash  talab etiladi. 
2. Servislar ishlatilishini yo‘lga qo‘yish. 
Bu  pog‘onada  ushbu  servis  ishlatilishini  ta’minlaydigan  dasturiy  ta’minot 
buyurtma asosida yoki tanlangan xolda yaratilishi lozimligi aniqanadi. 

---

151 
 
Dasturiy  ta’minot  yaratishning  boshqa  alternativ  variantlariga  in-
tegratsiyalash usullaridan foydalanish, mavjud dasturlarni o‘zgartirish hamda Web-
servislardan  foydalangan  holda  tashqi  resurslarning  funksional  imkoniyatlaridan 
foydalanish kabi variantlar kiradi. 
Mavjud  tizim  imkoniyatlaridan  foydalangan  holda  ma’lum  bir  servis 
dasturini  yaratish  uchun  mavjud  tizimning  qaysi  modulidan  foydalanish 
mumkinligi, qaysi bir  modulni  yangitdan,  ya’ni  noldan boshlab  yaratish  zarurligi 
aniqlanadi. 
Bundan  tashqari,  SYA  asosidagi  taqsimlangan  tizimning  biznes 
funksiyalariga  taalluqli  bo‘lmagan  boshqa  servislarini  ta’minlaydigan  dasturiy 
ta’minotlar  ham  aniqlanadi,  ular  qatoriga:  axborot  xavfsizligini  ta’minlash, 
servislarni boshqarish va nazorat qilish kiradi. 
3.4  -  rasmda  kompaniya  boshqaruv  va  biznes  jarayonlarini  yuqorida  bayon 
etilgan  servisga  yo‘naltirilgan  arxitektura  prinsiplari  asosidagi  taqsimlangan 
axborot  tizimini  bosqichma-bosqich  yaratish  bo‘yicha  fikr  va  mulohazalar 
keltiriladi.  Bosqichlarda  amalga  oshiriladigan  vazifalar  bloklarda  keltirilgan  va 
ortiqcha izohni talab qilmaydi. 
Quyida  misol  tariqasida  kompaniya  boshqaruv  jarayonlarining  avto-
matlashtirilgan  tizimini  SYA  konsepsiyasi  asosida  yaratishda  hal  qilinadigan 
masalalar va ularning yechimi haqida ma’lumotlar keltiriladi. 
Kompaniya  boshqaruv  faoliyatini  avtomatlashtirishda  yuzaga  keladigan   
asosiy muammolarni quyidagicha izohlash mumkin: 
-  aksariyat  yirik  kompaniyalarda  boshqaruv  va  mahsulot  ishlab  chiqarish 
faoliyatlarining hamma jihatlarini hisobga olib ish yuritadigan samarali boshqaruv 
tizimi mavjud emas; 
- mavjud tizimlar integrallashmagan holda faoliyat yuritadi; 
-  kompaniya  miqyosida  uning  funksiyalarini  (servislarini)  tartibga  keltirish, 
modernizatsiyalashtirish,  funksiyalarining  joylarda  qaytarilishini  oldini  olish  va 
yo‘qotish muammmolari yetarlicha  yechilmagan. 
 

---

152 
 
 
3.4 – rasm. Kompaniyaning SYA tamoyillari asosidagi taqsimlangan 
axborot tizimini yaratish bosqichlari 
 
SYA  negizidagi  boshqaruv  tizimiga  o‘tishdan  asosiy  maqsad  axborot 
texnologiyalari  asosidagi  faoliyatni  yaratish  uchun  ajratilgan  investitsiyalar 
miqdorini  saqlab  qolish  va  undan  chetga  chiqish  mumkin  emasligi  kabi 
muammolar kiradi. 
Tanlangan predmet sohasini o'rganish  va tahlillash asosida 
mahsulot ishlab chiqarish va boshqarish (biznes) tizimini 
shakllantirish va uni dekompoziciyalash (tizimostilariga 
ajratish) 
Tizimostilarining faoliyatini o'rganish va tahlillash 
 
Tizim komponentalarini va ularning axborot modellarini  
spesifikasiyalash 
Servislarni aniqlash, identifikasiyalash va spesifikasiyalash 
 
Servislarni tizim komponentalari bo'yicha  kompanovka qilish   
ya'ni, har bir tizimostisining faoliyatini tashkil etish uchun  
qanday servislar kerak bo'lishini aniqlash, ularni servislar 
reestridan topib, har bir tizimostisi uchun “kompozit” (bir necha 
servislar to'plami) servislarni shakllantirish 
 
Servislarni Orkestrovka rejimida faoliyatini tashkil etish va 
monitoringini olib borish 
 

---

153 
 
Bunga erishish uchun: 
a)  kompaniyaning  axborot  texnologiyalari  asosidagi  faoliyatini  modullik 
negizida bosqichma-bosqich yaratib borish: 
-  uning  mavjud  servislarini  (ilovalarini)  evolyusion  tarzda  (talabga  binoan 
biznes  jarayonlarining  rivojlanishiga  muvofiq)  modullik  prinsipi  asosida 
yaratilayotgan tizim sharoitiga moslash; 
-  kompaniyaning  har  xil  platformadagi  dislokatsiyalangan  ilovalarini  
birlashtirish  va  kompaniya  miqyosida  platformaga  bog‘liq  bo‘lmagan  yagona 
axborotlashtirilgan boshqaruv muhitini yaratish; 
- tashqi tashkilotlarni taqdim etiladigan servislardan sodda, ishonchli va bir 
tizim sharoitidagidek foydalanishlariga erishish; 
b)  kompaniyaning  axborot  texnologiyalari  asosida  ishonchli  ishlashini 
ta’minlash, bir tizimosti yoki element ishdan chiqqanida tizim ishonchli ishlashini 
davom ettirishiga erishish kabi masalalar yechilishi kerak bo‘ladi. 
SYA yondoshuvini belgilaydigan muhim talablar: 
-  servislar  va  ular  taqdim  etilishini  ta’minlaydigan  so‘rovlarni  ma’lum  bir 
belgilangan formatlarda shakllantirish; 
-  SYA  muhitida  servislar  va  komponentalar  orasida  axborot  almashuv 
jarayonlarida  ishtirok  etadigan  boshqaruv  va  biznes  ma’lumotlarini 
unifikatsiyalash, ya’ni ma’lum bir belgilangan formatlarda shakllantirish; 
-  SYA  elementi  deb  qaraladigan  hamma  korporativ  ilovalarni  ma’lumot 
almashuv  «shina»siga  ulash  (ya’ni,  ularni  «shina»ga  kirish  huquqi  bilan 
ta’minlash. 
Boshqaruv  va  biznes-jarayonlariga  tegishli  unifikatsiyalangan  ma’lumotlar 
eng  quyi  darajani  tashkil  etadi  va  ular  butun  tizimning  «axborot  fundamenti» 
hisoblanadi.  
Boshqaruv  tizimi  alohida  mustaqil  platformada  yaratilishi  va  bir  necha 
ilovalardan  tarkib  topishi  («Foydalanuvchi»  avtomashlashtirilgan  ish  joyi  (AIJi), 
«Ekspert  AIJi,  «Administrator  «AIJ»i  va  b.)  va  korporativ  tarmoq  imkonidan 
foydalanib, kirishga ruxsat etilgan servislarni taqdim etishi mumkin. 

---

154 
 
Yuqorida  qayd  etilganidek,  SYA  ning  asosini  Web-servislar  tashkil  etadi. 
Ularni  ifodalash,  izlash,  bir-biri  bilan  muloqotini  tashkil  etish  maxsus  standartlar 
orqali aniqlanadi. 
Web-servislar bir necha texnologiyalardan foydalanishni talab etadi: 
- XML tili - Web-servislar yaratiladigan fundament; 
-  SOAP  (Simple  Object  Access  Protocol)  -  Web-servislarga  so‘rov  for-
matini  aniqlab  beradi,  ya’ni  Web-servis  va  foydalanuvchi  orasidagi  ma’lumotni 
maxsus «konvertga» joylaydi. Ma’lumot ma’lum bir amalni bajarish uchun so‘rov 
yoki bajarilgan amalning javobi bo‘lishi mumkin; 
-  WSDL  (Web  Services  Description  Language)  -  XML  tiliga  asoslanadi  va  
Web-servislarning  interfeyslarini,  ma’lumot  hamda  muloqot  turini  va  bog‘lanish 
protokolini  aniqlaydi.  Mutuxassis  servisni  yaratishdan  avval  uni  WSDL  tilida 
ifodalaydi  -  bunda  Web-servis  manzili,  qanday  protokol  asosida  bog‘lanishi 
mumkinligi,  qanday  operatsiyalar  bajara    olishi,  so‘rov  va  javob  formatlari 
ko‘rsatiladi; 
-  UDDI  (Universal  Description,  Discovery  and  Integration)  -  Web-
servislarning  reestrini  shakllantiradi  va  izlash  mexanizmi  bilan  ta’minlaydi.  Ish 
yuritish  ma’lumotlarini  tartiblash  va  saqlash  hamda  Web-servis  interfeyslarini 
belgilaydigan ko‘rsatkichlarni topishda foydalaniladi. 
Internet tarmog‘i asosida muloqotda bo‘ladigan ushbu texnologiyalar va ular 
asosida  yaratilgan  dasturlar  bir-birlarini  aniqlashi,  aloqa  o‘rnatish  axborotlarini 
topishi, qanday model qo‘llanilishi (so‘rov/javob yoki murakkabroq ketma-ketlik) 
va  qanday  xizmatlar  bajarilishi  kerakligi,  axborot  xavfsizligini  ta’minlanishi, 
axborot  qabulini  tasdiqlovchi  ma’lumotlar  uzatilishi, shartnomalarni tuzilishi  kabi 
jarayonlarni birgalikda amalga oshirishlari kerak bo‘ladi. 
3.5 
- 
rasmda 
servisga 
yo‘naltirilgan 
taqsimlangan 
tizimining 
umumlashtirilgan sxemasi keltirilgan.  
Sxemada  servislar  virtuallashtirish  jarayonlarini  va  taqsimlangan  tizimning 
boshqa funksional imkoniyatlarini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. 

---

155 
 
Taqsimlangan  tizimining  resurslarini  boshqarish  va  taqsimlangan  tizim 
muhitida  foydalanuvchi  topshiriqlari  (masalalari)  bajarilishini  ishga  tushirish 
jarayonlari yagona boshqaruv tizimi tomonidan bajariladi.   
Foydalanuvchi  dasturiy  ta’minoti  taqsimlangan  tizimning  resurslari 
to‘g‘risida ma’lumot olish maqsadida  ro‘yxatga olish servisiga murojaat qiladi va 
mavjud resurslar to‘g‘risida ma’lumot oladi, ya’ni resursga kirish mumkinmi yoki 
yo‘q,    resursni  yuklanganlik  darajasi  juda  kattami  (resursga  talab  ko‘pmi)  yoki 
yo‘q va x.k.   
Foydalanuvchiga  resurslar  ma’qul  bo‘lsa,  boshqaruv  tizimiga  xabar  beradi 
va u ishga tushirish xizmatiga foydalanuvchi masalasini ishga tushirish to‘g‘risida 
so‘rov yuboradi. 
So‘rovlarni  ishga  tushirish  xizmati  navbatdagi  so‘rovni  topshiriqlarni 
taqsimlash xizmatiga uzatadi (ko‘p hollarda ushbu xizmat “rejalashtirish” xizmati 
deb yuritiladi). 
Topshiriqlarni  taqsimlash  xizmati  resurs  taqdim  etadigan  xizmat  bilan 
bog‘lanadi  va  undan  masalani  bajarishga  kerak  bo‘ladigan  resurslar  qanday  
holatda ekanligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni so‘raydi. 
So‘ng  topshiriqlarni taqsimlash xizmati  taqsimlangan tizimdagi topshiriqni 
bajarishga kerak bo‘ladigan hamma resurslar to‘g‘risida ma’lumot so‘raydi va ular 
bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanib, virtuallashtirilgan resursga kirish mumkinligiga 
ishonch hosil qiladi. 
Agar  masalani  yechish  uchun  kerak  bo‘ladigan  resurslardan  foydalanish 
imkoni  mavjud  bo‘lsa,  rejalashtirish  xizmati  eng  yaxshi  resurslar  to‘plamini 
tanlaydi  va  ular  to‘g‘risidagi  ma’lumotni  topshiriq  bajarilishini  boshlash  so‘rovi 
bilan  resurs  taqdim  etuvchi  servisiga  uzatadi.  U  “Ha”  javobini  berib,  resurslarni 
ishga tushirish xizmatiga murojaat qiladi va so‘rovni bajarilishi boshlanadi. 
 
 
 

---

156