Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

    . 
. Ildiz katalogi 
 
  0       1       2       3  . . . 
 
 
Ma’lumotlar 
FAT (ko’rsatgich) 
elementlari 
Ma’lumotlar klasteri 

---

125 
 
-  faylda foydalanadigan klaster va faylning so‘nggi klasteri bo‘lmaydi – bu 
holatda indeksli ko‘rsatkich faylning keyingi klaster raqamini o‘z ichiga oladi; 
-  faylning so‘ngi klasteri; 
-  nuqsonli klaster; 
-  zahira klasteri. 
FAT jadvali bo‘limning barcha fayllari uchun umumiy bo‘ladi. boshlang‘ich 
holatda  bo‘limlardagi  barcha  klasterlar  bo‘sh  bo‘ladi,  va  barcha  indeksli 
ko‘rsatkichlar (zahira va nuqsonli bloklarga mos keluvchilardan tashqari) “klaster 
bo‘sh” qiymatini qabul qiladi.  
OT faylni joylashtirishda FAT uning boshlang‘ich qismini va birinchi bo‘sh 
indeksli ko‘rsatkichini izlashni ko‘rib chiqadi. Uning raqami aniqlangandan so‘ng 
bu ko‘rsatkich katalog yozilgan birinchi klaster raqami maydonida fiksirlanadi. Bu 
raqam  bilan  klasterda  fayl  ma’lumotlari  yoziladi,  u  faylning  birinchi  klasteri 
hisoblanadi.  
Agar    fayl  bitta  klasterda  joylashsa,  u  holda  ushbu  klaster  o‘ziga  mos 
keluvchi  faylning  so‘nggi  klasterini  identifikatsiyalovchi  maxsus  qiymatlarini  
oladi.  
Agar faylning o‘lchami bitta klasterdan katta bo‘lsa, u holda OT FAT ko‘rib 
chiqishni  davom  ettiradi  va  bo‘sh  klasterda  keyingi  ko‘rsatkichni  izlaydi.  Uni 
aniqlagandan  so‘ng,  avvalgi  ko‘rsatkich  ushbu  klaster  raqamini  oladi,  ya’ni 
endilikda  faylning  navbatdagi  klasteri  bo‘lib  qoladi.  Jarayon  faylning  barcha 
ma’lumotlari  joylashmagunga  qadar  davom  etadi.  Bunday  ko‘rinishda  faylning 
barcha klasterlari bilan bog‘liqlik ro‘yxati yaratiladi.  
Fayl  formatlangandan  (shakllantirilgandan)  so‘ng  dastlab  ma’lumotlar 
qismiga klasterlar izchillik (ketma - ketlik) bilan joylashtiriladi. Biroq bitta faylda 
olis  masofada  joylashgan    fayl  klasterlarining  miqdori  aniqlangandan  so‘ng, 
boshqa fayl klasteri bilan o‘rin almashadi.  
FAT  jadvalining  o‘lchami  va  uning  indekslli  ko‘rsatkichlarida  foy-
dalaniladigan razryadlar ma’lumotlar qismida klasterlar miqdorini belgilaydi.  

---

126 
 
Fragmentatsiyada yo‘qotishlarni kamaytirish uchun klasterlar unchalik katta 
bo‘lmagani  ma’qul,  manzilli  axborot  xajmini  qisqartirish  va  almashish  tezligini 
oshirish uchun esa teskarisini  bajarish ma’qulroq bo‘ladi. FAT fayl tizimi  ostida 
diskni  formatlash  uchun  odatda  murosali  yechim  tanlanadi  va  klaster  o‘lchami  1 
dan 128 sektorgacha yoki 512 tadan 64 Kbayt oralig‘ida tanlanadi.  
Shak shubhasiz, indeksli ko‘rsatkich razryadi ma’lum bir xajmli disk uchun 
klasterga maksimal raqamni berishi mumkin.  
Indeksli  ko‘rsatkich  razryadlariga  taalluqli  bir  nechta  FAT  mavjud  va  ular 
quyidagicha ifodalanadi: FAT12, FAT16 va FAT32.  
FAT  12  fayl  tizimida  12  –  razryadli  ko‘rsatkich  disk  ma’lumotlar  qismida 
4096 klasterni qo‘llab quvvatlashga yordam beradi,  
FAT16  da  –  65536  klasterni  qo‘llab  quvvatlash  uchun  16  razryadli  va 
FAT32 – 4 milliarddan ortiq klasterlar uchun 32 razryadlilar ishlatiladi.  
FAT12  fayl  tizimi    odatda  16  Mbaytdan  katta  bo‘lmagan  xajmli  disklarga 
to‘g‘ri keladi, 4 kbaytdan ko‘proq klasterlarni foydalanmaslikka imkon beradi.  
Shuning uchun FAT16 512 Mbaytdan katta bo‘lmagan hajmli disklar uchun 
mo‘ljallangan.  
Katta  disklar  uchun  esa  8  Gbayt  gacha  hajmli  disklar  bilan  ishlaydigan  4 
Kbaytli  klasterlardan  foydalanadigan  FAT32  ma’qul  hisoblanadi.  Va  faqat  katta 
hajmli  disklar  uchun  8,16  va  32  kbaytlilar  ishlatiladi.  FAT16  bo‘limining 
maksimal  o‘lchami  4  Gbayt  bilan  chegaralanadi,  bunday  hajm  har  biri  64  Kbayt 
bo‘yicha  65536  klasterni  beradi,  FAT32  bo‘limining  maksimal  o‘lchami 
chegaralanmagan – 32 Kbayt bo‘yicha 2 
32 
klaster.  
FAT  fayl  tizimidan  olis  masofada  joylashgan    faylda  birinchi  bayt  maxsus 
belgilar kiritilgan katalog yozuviga mos keladi. Bu yozuv bo‘sh bo‘ladi, faylning 
barcha  indeksli  ko‘rsatkichi  “bo‘sh  klasterga”  qo‘shiladi.  Katalog  yozuvidagi 
qolgan  ma’lumotlar,    ya’ni  faylning  birinchi  klasteri  raqami  soni  olis  masofada 
joylashgan    faylni  yanglishib  qayta  tiklash  uchun  imkoniyat  sifatida  qoldirish 
uchun  tegilmaydi.  Olis  masofada  joylashgan    FAT  faylni  qayta  tiklash  uchun 
ko‘plab utilitilar mavjud.  

---

127 
 
FAT zahira nusxasi fayl bilan bog‘liq bo‘lgan barcha operatsiyalarda asosiy 
nusxa  bilan  sinxronizatsiyalanadi.  Shu  sababli,  zahira  nusxani  foydalanuvchi  ish 
jarayonida  yanglish  rad  etib  bo‘lmaydi.  Zahira  nusxa  xotiraning  asosiy  sektorlari 
shikastlanganda yoki o‘qiy olmagan holatda foydalaniladi. 
FAT12 va FAT16  fayl tizimlari 2.11 sxema bo‘yicha 12 ta belgidan iborat 
fayl nomli operatsiyalarni bajaradi.  
FAT16  versiyada  Windows  NT  operatsion  tizimi  yangi  turdagi  katalog 
yozuvini  kiritadi  –  “uzun  nom”,  ya’ni  255  ta  belgigacha  uzunlikdagi  nomdan 
foydalanishga  imkon  beradi,  chunki  nom  uzunligidagi  har  bir  belgi  ikki  baytli 
Unicode shaklida saqlanadi.  
FAT12 va FAT16 fayl tizimlari shaxsiy kompyuterlar davrining birinchi o‘n 
yilligida  keng  tarqalgan  operatsion  tizimlarda  -  MS-DOS  va  Windows  3.x 
operatsion  tizimlarida  qo‘llanilganligi  sababli,  ular    keng  tarqalgan.  Biroq  qattiq 
disk  xajmining  doimiy  ravishda  o‘sib  borishi,  hamda  bu  fayl  tizimlari 
ishonchliligiga  talablarning  o‘sib  borishi  boshqa  turdagi  fayl  tizimlari  va  FAT32 
tizimini yaratilishiga olib keldi.  
NTFS  (New  Technology  File  System  –  yangi  texnologiya  asosidagi  fayl 
tizim)  fayl tizimining tuzilishi.  
NTFS  fayl  tizimi  FAT  va  HPFS  (OS/2  operatsion  tizimi  uchun  ishlab 
chiqilgan fayl tizimi) hamda o‘sha davrdagi boshqa mavjud fayl tizimilarini ishlab 
chiqishda  orttirilgan  tajriba  hisobiga  90  yillarda  Windows  NT  operatsion  tizimi 
uchun asosiy fayl tizimi sifatida ishlab chiqilgan.  
Bugungi kunda NTFS Windows NT OT oilasining barcha versiyalari, ya’ni 
Windows  NT  3.1  ,  Windows  NT  4.0,  Windows  2000,  Windows  XP,  Windows 
Server 2003 va Windows Vista, Windows - 8 Windows - 10 hamda boshqa ko‘plab 
operatsion tizimlarni qo‘llab quvvatlaydi.  
NTFS fayl tizimining asosiy xususiyatlari: 
- katta fayllarni va 264 baytgacha hajmdagi disklarni qo‘llab quvvatlaydi; 
- diskni  boshqaruv  apparaturasi  va  dasturida  uzilish  bo‘lganida  yoki  rad 
etilganidan so‘ng qayta tiklanishini ta’minlaydi; 

---

128 
 
- katta o‘lchamli disklarda operatsiyalar nisbatan yuqori tezlikda bajariladi; 
- katta o‘lchamli disklarda fragmentatsiyalashning past darajasi ta’minlanadi; 
- yumshoq  strukturaga  egaligi  bilan  farqlanadi,  yangi  yozuv  turlarini 
qo‘shish hisobiga rivojlantirish imkoniyati va avvalgi FT versiyalari bilan muvofiq 
saqlaydigan fayl atributlari mavjud;  
- alohida fayl va kataloglarga kirish boshqariladi. 
NTFS tuzilishi. FAT va s5/ufs  fayl tizimlari va ularning bo‘limlaridan farqi 
NTFS yoxud faylni o‘zini yoki yoxud fayl qismini taqdim etadi.  
NTFS fayl tizimining asosiy strukturasi fayl bosh jadvali (Master File Table, 
MFT) hisoblanadi.  
MFTning    har  bir  fayli  disk  hajmiga  bog‘liq  (1,  2  yoki  4  kbayt)  bo‘lib, 
fiksirlangan uzunlikka ega bo‘ladi. Katta o‘lchamli disklar uchun MFT yozuvining 
o‘lchami 2 Kbaytga teng, u  yozuv o‘lchami deb hisoblanadi.  
NTFS  fayllar  tizimida  fayllar  MFT  da  fayllar  holatini  belgilovchi  fayl 
raqami orqali identifikatsiyalanadi. Faylni identifikatsiyalashning bu yo‘li s5 va ufs 
fayl tizimlarida foydalaniladigan usulga yaqinroq.  
NTFS  klasterlar  ketma  ketligidan  iborat  bo‘ladi.  NTFS  klasterlar  tartib 
raqami klasterning mantiqiy raqami (Logical Cluster Number, LCN)  deb ataladi.  
NTFS  fayli  ham  klasterlar  ketma  –  ketligidan  iborat  bo‘ladi,  shu  sababli 
faylning ichki klaster tartib raqami virtual klaster raqami (Virtual Cluster Number, 
VCN) deb ataladi.  
NTFS  fayl  tizimida  klaster  tartib  raqamlarini  saqlash  uchun  264  ta 
klastergacha  fayl  o‘lchamini  va  tomni  qo‘llab  quvvatlash  imkoniyatini  beradigan 
64 razryadli ko‘rsatkichdan foydalaniladi.  
NTFS  ning  tuzilishi  2.12  -  rasmda  keltirilgan.  NTFS  fayl  tizimining 
yuklovchi  bloki  bo‘limlar  boshida,  uning  nusxasi  esa  –  bo‘lim  o‘rtasida 
joylashgan.  Yuklovchi  blok  BIOS  parametrining  standart  bloklarini,  tomdagi 
bloklar  miqdorini,  shuningdek  fayl  bosh  jadvali  (MFT)  ning  asosiy  nusxasini, 
boshlang‘ich mantiqiy klaster raqami va MFT ochiq nusxasini o‘z ichiga oladi.  
 

---

129 
 
 
 
2.12 – rasm. NTFS fayl tizimining   tuzilishi. 
 
So‘ng  birinchi  bo‘lakda  MFT  joylashadi,  u  o‘z  ichiga  NTFS  fayl  tizimi  
to‘g‘risida  yozuvlarni  shakllantirishga  yordam  beradigan  16  ta  standart  tashkil 
qiluvchilarni oladi.  
NTFS  da  fayl  MFT  jadvalining  bitta  yozuvida  joylashadi,  agar  bu  uning  
hajmiga to‘g‘ri kelsa.  
Fayl o‘lchami MFT yozuv o‘lchamidan katta bo‘lgan  holda yozuvning faqat 
ayrim fayl atributlari joylashadi, faylning qolgan qismlari esa tomning alohida yoki 
bir nechta qismlariga (bo‘limlariga) joylashtiriladi. 
MFT  yozuvida  joylashgan  faylning  qismi  rezident,  qolgan  qismi  esa 
norezident  deb  ataladi.  Bo‘limlar  to‘g‘risidagi  manzil  axboroti  rezident  qismi 
atributida joylashadi, faylning norezident qismini o‘z ichiga oladi.  
NTFS  fayl  strukturasi.  NTFS  dagi  har  bir  fayl  va  katalog  atributlar 
to‘plamidan iborat bo‘ladi.  
Fayl nomi va faylning ma’lumotlari fayl atributi sifatida ko‘riladi.  
 
MFT ikkinchi 
kesimi 
Yuklaydigan sektor
 
  0 
  1