Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

Желтир, желтир, жел келер, 
Желбесигим тербелер, 
Желбесиктиң ишинде, 
Жеткиншегим 
тербенер
, 
- 
деген 
аялаў 
қосықлары дөрелген [Aдж., 2008]. Желбесик 
қ ур ы л м а с ы 
ж е р г ил и кл и
сө йл е с им л ер д е 
«ҳәййиўшек», «ҳәйүншек» атамалары менен де бел-
гили [Aдж., 2008]. «Ҳәййиўлеўши» деген мағананы 
аңлататуғын бул атамалар желбесиктиң бөбекти ая-
лап-әлпешлеў менен байланыслы ойлап табылған 
тутыныў қуралы екенлигин еслетип турады. 
Желбесиктиң 
үй 
ишине 
қурылып, 
керегеге 
байланатуғынлығы ҳәм тек ғана бесик жасындағы 
балаларға масластырылғанлығы болмаса, ол арасы 
алшақ ағашларға бекленген жайылма аткөншекке 
уқсас. Әдетте, аткөншеклер бесик жасынан өтип, 
бекшик ҳалына жеткен балаларға арналған болып, 
оның да «арғымшақ», «әлпиншек», «сарынжақ» 
сыяқлы жанапай атлары ушырасады. Ал, желбесик 
сыяқлы масламалар славян халықларында да бар 
болып, олар оны «висячая колыбель» деп атайды 
[Плосс Н. 1881. 77]. Усыған қарағанда, қәлеген 
ўақытта қурып алыўға қолайлы бундай аспалы 
бесиклердиң басқа да халықлар турмысында 
қолланылғанлығы аңласылады. 
Қарақалпақ бесигиниң үшинши түри – 
тенбе-
сик.
Халықтың күнделикли тутыныў дәстүринде 
кең үрдис болмаған бул қурылмадан бирден-бир 
пайдаланыўшылар көп балалы үйлер менен бирне-
ше сыңар перзент 
(егиз, үшен, төртен)
көрген 
шаңарақ ийелери болып табылады. Тенбесик тутас 
темирден де, ағаштан да соғылған. Ағаштан ислен-
ген тенбесиктиң де гейпара бөлеклери темирден 
болған. Қурғын хожалықларда оны қымбат металл 
түрлеринен безеў берип ислеткен. Халық поэзия-
сында тенбесик тәрипи: 
Тең, тең бесик – тең бесик, 
Тербелмели тенбесик, 
Терме үйим ишинде, 
Тентегим жатқан кең бесик
, - деп жырланады 
[Aдж., 2008]. Тенбесиктиң жергиликли үлгисинен 
басқа сырттан келтирилген түрлери де бар болып, 
олар «орысбесик» яки «лүлки» деп аталған. 
«Тенбесик» атамасының дөрелиўине халық тилинде 
металл буйымларға қолланылатуғын «тен» сөзи 
тийкар болған сыяқлы. 

---

149 
Тенбесик 
«бийиўшек» 
деп 
те 
аталады 
[Пирекеева А. 2011, 128]. Бөлеў қуралының бул 
түри басқа бесик түрлеринен зәрре ажыратылып 
қаралады. Баланы аялаўда айтылатуғын: 
Бесиктеги бек улым, 
Бийиўшекте ай қызым...
, - деген қатарларда 
«бесик» сөзи «талбесик» мағанасында түсинилсе, 
ал «бийиўшек» уғымы тағы бир усындай әлпешлеў 
қуралы түринде аңлатылған. Бул өзгешелик, тенбе-
сик яки бийиўшектиң талбесик қатарындағы 
ж ә р д е м ш и
қ у р ы л м а
с ы п а т ы н д а 
түсинилетуғынлығынан дәрек береди. Бундағы 
«бийиўшек» сөзиниң этимологиясына келсек, оның 
жасалыўын 
«ойын» 
яки 
«ойнақ»
 
(«танца»)
мәнисиндеги «бийиў» 
(«бий»)
түбир сөзине атлық 
жасаўшы 
-шек
қосымтасының жалғаныўы менен 
байланыстырамыз.
 
Аппақ бөпем – ай бөпем, 
Айтта бөкем тойлайды, 
Апасы ҳәййиў айтқанда, 
Айланып бийиў ойнайды
, - деп келетуғын 
сүймиш үлгилеринде де «бийиў» сөзи усы мәнисте 
ислетилген [Төрениязова Ж. 2004, 62]. Солай екен, 
«бийиў» – «ойын», ал «бийиўшек» – «ойнамал», 
«тербелшек» 
мәнилериндеги 
ойнамалы 
яки 
қозғалмалы қурылманы аңлатады.
Бизиң бесиктеклес қурылмалардың ҳәрбириниң 
этимологиясына итибар бериўимиздиң себеби, 
олардың да пайда болыўының бири-бири менен 
төркинлес екенлигин ескериўимиз бенен байланыс-
лы. Әсиресе, «бийиўшек» қурылмасына негиз 
болған «бийиў» сөзиниң «бесик» атамасы менен де 
түп-түбирден байланысы барлығы байқалады. 
Өйткени, «бесик» атамасының түрки тилиндеги ес-
ки формасы «би:шик» [Севортян Э. 1978, 122-123].
Э.Севортян «бесик» сөзиниң этимологиясын еки 
түр л и 
тү бир ден 
из л ейди.
Б ир иншисин,