Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

бе:ше~бе:ши
формалы фейиллерге 
-к/-ик
, 
-ук
қосымталарының жалғаныўы менен байланыстыр-
са, екиншисин, 
бэ-
түбириниң өзинен түрленген сөз 
сыпатында қарайды. Сол тийкарда оның «бесикке 
таңыў» 
(«бөлеў»)
мағанасындағы 
belemek
(mek) фейилинен дөреў мүмкиншиликлерин келти-
реди. Биз бул болжаўды ноғай ҳәм қарақалпақ тили 
материаллары менен азғана толықтырсақ, пикири-
мизди бираз өзгертиўимизге туўра келеди.
Бизиң пикиримизше, «бесик» сөзиниң тарийхый 
түбири 
бэ-
емес, 
би- (-бі)
болыўы мүмкин. 
Қарақалпақ ҳәм ноғай тили сөйлесимлеринде 
«бийи» 
(«бійі»)
сөзи «ойна», «жырға» 
(«бийле», 
«ырғал»)
деген буйрық фейилди де билдиреди 
[Баскаков Н.А. 1940, 30-238]. Баланы айланып-
толғанғанда айтылатуғын «Бийи, бийи, бий ба-
лам...» деген еркелетиўлерде де түбир түриндеги 
«би» 
(«бі»)
сөзи 
ушырасады. 
Бесик 
жыры 
үлгилериндеги: 
Бийиў, бийиў бесиги, 
Бийип алсын анасы, 
Бийкетайды бесиктен, 
Сүйип алсын анасы
, - деген қатарларда да бул 
түбир сөз еки түрли мәниде қолланылған [Aдж., 
2008]. Буннан аңланғанындай, «бий», «бийиў» 
сөзлери «ойын», «ойнақ» ҳәм «ойнаў» деген бирне-
ше мәнилерде жумсалған. Шынында да бала 
қәдимги бесикте яки бийиўшекте жатқанында, өзин 
таңған баўды босатыўға, жаздырыўға ҳәрекет етип 
белин қозғап ойнатады. Қарақалпақ халқының 
«Баланың бели бесикте бекийди» деген жүйели 
сөзи де усы мүнәсибет пенен айтылғанлығы 
артықша түсиндириўди талап етпейди. Бул мысал-
лардан «бий», «бийлеў», «бийиў» лексемаларының 
да «бел ойыны» яки белдиң ҳәрекети негизинде ке-
лип шыққанлығын ҳәм олардың дәслеп түбир сөз 
болып, соң атлыққа айланғанлығын түсинемиз. 
Олардағы тарийхый түбир «би» 
(бі)
. 
Саха 
(якут)
тилинде де «бесик» сөзиниң ески 
формасы сақланған: 
бісік
[Пекарский Э.К. 1959, 
476-477]. Усы мысалға сүйенсек, ҳәзирги 
бэ- (бе-)
формасының келип шығыўына соңғы жалғанған 
қосымтадағы сеслер тәсир еткени көринеди. 
Бизиңше ол былайша жүзеге келген: 
би+эш+ик 
(би+ес+ик)
. Биринши түбирди «би-» 
(«бі-»)
деп 
билсек, оған жалғанған атлық сөз «эш» 
(«еш», «ес» 
– «жолдас», «шерик»)
ҳәм соңғысы 
-ик
(-ік)
қосымтасы. Сонда ол үш сөзден жасалған болып 
шығады: 
би+ес+ик (ески формасы: бі+эш+ік)
. 
«Yйге – есик ес, үбейге – бесик ес» деген ески 
қарақалпақ нақылынан да бесиктиң балаға ес-
шерик екенлиги аңланады. Бала ҳәр ўақытта да 
өзине ес болған бесигин ўақтын-ўақтын қозғалтып 
турады, оған тағылған ойыншықлар менен де ой-
найды. Бала бесикте болып, өзи менен өзи ойнаса, 
ата-ана да өзлерин арқайын сезеди. Анығында 
«ойын» лексемасы да дәслебинде «қозғалып 
ойнаў», «ырғалыў», «тербелиў» ҳәрекетин билдир-
ген. Усы мысаллардан-ақ бесиктиң балаға «ойын 
шерик», «ойын жолдас», ескише «би ес» 
(«бі ес»)
миннетин өтегенлиги айдынласады. «Ес» компо-
нентиндеги «е» менен «бі» түбириндеги «і» 
фонемасының, яғный, бир-бирине жақын сеслердиң 
илгерили-кейинли тәсирге ушыраўы нәтийжесинде 
олар «бес» 
(сахаларда «біс»)
түринде биригип кет-
кен. Ал 
-ик (-ік)
турақлы атлық жасаўшы қосымта. 
Мине, «бесик» сөзиниң жасалыўы. Оған дәлил 
боларлық дәреклердиң фольклор текстлеринде 
көплеп сақланыўының өзи де, бул пикирлеримизди 
жән-жақлама тастыйықлап турады. 

---

150 
В числе актуальных задач, стоящих перед совре-
менной исторической наукой Узбекистана, особое 
место занимают вопросы, связанные с различными 
аспектами экономической жизни, в частности с ис-
торией развития внутренних и внешних коммуника-
ций. Сравнительная отдаленность республики от 
важнейших морских путей, отсутствие непосредст-
венного выхода к Мировому океану (ближайшее 
море находится в 3000 км), создает определенные 
трудности в расширении международных торговых 
сообщений республики и актуализирует важность 
расширения и развития транспортной службы. 
По своему географическому положению Аму-
Дарьинская дельта занимала чрезвычайно важную 
роль в истории Средней Азии. Для обеспечения 
российского влияния в колонизированных при-
брежных районах Амударьи в 1880-1888 гг. была 
построена Закаспийская железная дорога (от вос-
точного побережья Каспийского моря до Самаркан-
да). Для строительства этой военной железной до-
роги, сообщений воинских гарнизонов на реке с же-
лезнодорожной линией, воинских и коммерческих 
перевозок, Россия приступила к строительству раз-
ветвленной сети коммуникаций: в 1886-1887 гг. бы-
ла создана Амударьинская военная флотилия, в 
1887 г. открылось пароходное движение по Аму-
Дарье, сначала от Чарджуя до Керки, затем и до 
Термеза. 
Одновременно в 1887 г. английской фирме «Буц 
и Помпей» в Петербурге были заказаны 2 парохода 
и 2 баржи. Их доставили в Чарджоу в разобранном 
виде и собрали в 1888 г. в железнодорожных мас-
терских. Пароходам дали название «Царь» и 
«Царица», а баржам — «Петербург» и «Москва»
1
.
Первоначальная цель ее существования опреде-
лилась