Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

БЕКШИК ОЙЫНЛАРЫ 
Нуржанов Д. 
Қарақалпақстан Республикасы мәденият ҳәм спорт Министрлиги, Республикалық

илимий-методикалы
қ
 орайы, Н
ө
кис 
қаласы
 

---

135 
жазықта, тақырда, қумда, суўда ҳәм т.б. орынларда 
ойналатуғын түрлерге жикленеди.
Бекшик 
жасындағы 
балалар 
ең 
биринши 
нәўбетте үй ишинде ойнайуғын ойынларға бейим-
леседи. 
Yй 
ишинде 
ойналатуғын 
ойынлар 
«қарақалпақ» 
(«алашартақ», 
«алпақ-алпақ», 
«мойын-мойын» ҳәм т.б.)
, «аўнамашақ», «бармақ», 
«аяқ-аяқ», «қонақ-қонақ», «гүрт-гүрт» ҳәм т.б. Бул 
ойынлар көбинесе ата-ана қатнасында ойналады. 
Келеси ойынлардың түрлерине сыртта отырып 
ойналатуғын 
«ү й-үй», 
«бүршек-бүр шек», 
«секелек», 
«сырғалмашақ», 
«шыбық 
ат», 
«балакөкмар», «жасырынмашақ», «айкөрмек» ҳәм 
т .б.
Бул ойынлардың барлығы да баланың ақыл-ойы 
менен 
қатар, 
дене 
ҳәрекетлерин 
дурыс 
қәлиплестириўде айырықша әҳмийетке ийе болып, 
оның келешекте саламат болып өсиўине унамлы 
тәсирин тийгизеди.
Дүнья әдебиятында, туўысқан халықлардың 
аўызеки дөретпелеринде көп ғана типологиялық ҳәм 
генетикалық уқсаслықлар көзге тасланады. Әсиресе, 
қарақалпақ халық ертеклериндеги көшпели сюжет-
лер айрықша орынды ийелейди. Мысалы, бир 
адамның үш баласының болыўы, ең кишкенесиниң 
үлкенлерине қарағанда ақыллы, батыр болып, ҳәр 
қандай 
жағдайдан 
шығып 
кетиўи, 
ертек 
қаҳарманларының алдынан үш соқпақ жол шығыўы, 
ушар гилем, дүньяны көрип отыратуғын сыйқырлы 
айна, мың дәртке даўа алма, басқа шыпалы 
мийўелер, қыял менен өз мәнзилине көзди ашып 
жумғанша жетип барыў, сандыққа (бочкаға) салы-
нып дәрья-теңизге ығызылған бийгүнә перзентлер, 
патшаның 
қызына 
ашық 
болған 
кәмбағал 
жигитлердиң болыўы ҳәм арзыў-әрманына жетиў 
ушын гүресиўи сыяқлы бир қатар көшпели сюжет-
лер бар. Атап айтқанда, «Батыр бала», «Гүлзәмзе», 
«Нурқызарын», «Алтын кесе», «Ақыллы қыз», «Үш 
ағайынли жигит», «Ақ кеўиллиниң аты озбайды, 
тоны тозбайды», «Мәсләҳәт» сыяқлы қарақалпақ 
халық ертеклеринде көшпели сюжетлер ушырасады. 
Жоқарыда келтирилген мотивлер тек түркий тил-
лес халықларында ғана емес, дүнья халықлары 
аўызеки 
дөретпелеринде 
де 
ушырасады 
ҳәм 
турмыстағы машқалалар, қыйыншылықлар, қарама-
қарсылықлар, 
жақсылық 
пенен 
жаманлық 
арасындағы кескин гүрес бирдей нәтийже менен 
жуўмақланады. Мәселен, туўысқан өзбек миллий 
халық ертеклеринде, соның ишинде, «Үш ағайынли 
жигит» ҳәм «Бектемир батыр» ертеклеринде де биз 
атап өткен уқсаслықлар, мотивлер, көшпели сюжет-
лер сезиледи. Көплеген фольклорлық дөретпелерде, 
әсиресе, 
ертеклерде 
өлимге 
ҳүким 
етилген 
ғаррылардың тәғдири сәўлеленеди. Бул мотивлер 
қарақалпақ халық ертеклеринде, аңызларында, Орта 
Азия 
халықларының 
тарийхый 
фольклорында 
ушырасатуғыны 
мәлим. 
Буларды 
салыстырып, 
үйрениў фольклористиканы байытыў ушын хызмет 
етеди.
Қарақалпақлардың аўызеки дөретпелериндеги, 
атап айтқанда, халық ертеклериндеги көшпели сю-
жетлерди изертлеў мәселеси бойынша илимпаз-
алымларымыздан Қ.Мақсетов, Қ.Мәмбетназаров, 
Ж.Хошниязов, К.Палымбетов ҳәм тағы басқалар 
монографияларында ҳәм мақалаларында қысқаша 
тоқтап өтеди. Деген менен, олардағы сюжетлердиң 
типологиялық, 
генетикалық 
өзгешеликлерин 
арнаўлы үйрениў зәрүрлигин сезинемиз. Биз 
жоқарыда белгилеп өткен үш ул перзент ямаса үш 
қыз перзент ҳаққындағы ертеклик ўақыялардың 
өзгешеликлери, 
уқсаслықлары 
бир 
қатар 
қызығыўшылықларды пайда етеди. 
Жер жүзилик әдебиятта, туўысқан халықлардың 
дөретпелеринде тотемлик хараткердеги ертеклер де 
бар. Мәселен, түрклердиң ата-бабаларының түп 
д е р е г и н и ң
б ө р и л е р г е ,
қ а с қ ы р л а р ғ а 
байланыстырылыўы тосыннан емес. Және де, қус, 
ат 
куль тине 
байланыслы 
сюжетл ердеги 
көшпелилик белгилер де кең таралған. Солай болса 
да, 
ертеклердеги 
уқсас 
мотивлерди 
ямаса 
сюжетлердиң барлығын көшпели сюжетлер топа-
рына киргизе бериў мүмкин емес. Сол себепли де 
буларды терең, ҳәр тәреплеме үйрениў, аўызеки 
дөретпелердеги орнын анықлаў, характерли белги-
лерин 
ажыратыў 
әдебиятшылардың, 
әсиресе, 
фольклортаныўшылардың ўазыйпаларының бири.