134
тўғрисидаги фанга айланиб бормоқда. Экология ва
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалаларини
қамраб оладиган, кенг кўламли Макроэкология
шаклланмоқда. Макроэкология ўз ичига назарий
экология,
биоэкология,
геоэкология,
инсон
экологияси ва амалий экологияни олади. Экология
дейилганда кўпчилик кўчаларни тоза тутиш,
сувларни муҳофаза қилиш, ҳавони ифлосланишдан
сақлашни
тушинади.
Экология
—
ҳаёт
ж ара ёнлар ини,
инсоннинг
атр оф -м уҳ ити
муаммоларини ўзига хос
услубларда тадқиқ
қиладиган мустақил фан эканлиги тушунилади.
Замонавий
экологиянинг
методик
асосини
тизимли
ёндашиш,
табиатдаги
кузатувлар,
эксперимент ва моделлаштириш ташкил қилади.
Шундай экан экология ҳам табиий, ҳам ижтимоий
фан ҳисобланади.
Бугунги кунда «Экологик инқироз» деган
атамани кўп бор эшитамиз, бироқ кўпчилик бу
атаманинг асл маъносини тушунишмайди. Айрим
инсонлар борки ҳатто, бунинг нима эканлигига
эътибор ҳам бермайди ва экологик билимларининг
йўқлиги натижасида табиатга катта зарар етказиб
келади.
Экологик инқироз — бу атроф-муҳитга инсон
таъсирининг
меъёридан
ортиши
натижасида
м уноса батлар нинг
кескинла шув и
ҳ ола ти
тушунилади. Экологик инқироз инсонийликнинг
инқирози оқибатидир. Ижтимоий муҳитнинг айрим
инсонларнинг ғаразли, ҳасадли, носоғлом фикрлари
билан «ифлосланиши» табиий муҳитнинг кимёвий
бирикмалар
билан
ифлосланишидан
ҳам
хавфлироқдир.
Экологик инқирозни бартараф қилиш учун
инсонларнинг ахлоқий покланиши, янгиланиши
ҳаётий зарурдир. Бунинг учун инсон тафаккури,
онгини
экологиялаштириш,
мавжуд
таълим
тизимини
қайтадан
ташкил
қилиш,
янги
маданиятни шакллантириш талаб қилинади. XXI
асрга
келиб
экологик
таълимдан
барқарор
ривожланиш учун таълимга ўтиш ҳаётий зарур
масала бўлиб қолди. Инсонларнинг оиласини
иҳтиёрий режалаштириш, айрим эҳтиёжларидан воз
кеча билиши, табиатга жонкуяр бўлиш биосфера
барқарорлигини
сақлаб
қолишнинг
асосий
шартларидан ҳисобланади.
Таълим, маданиятни ривожлантириш, миллий,
умуминсоний
қадрятларни
тиклаш
мавжуд
муаммоларни ҳал қилишда етакчи рол ўйнайди.
Инсонларнинг таъсири биосферанинг сиғимидан
ошиб кетмаслиги, табиий ресурслардан оқилона
фойдаланишга эришиш, барқарор ривожланишни
таъминлаш
ҳаётий
зарурдир.
Бу
долзарб
масалаларни ҳал қилишда аҳолининг экологик
саводхонлигини ошириш муҳим аҳамиятга эгадир.
Экологик таълим ва тарбия тегишли даражада
йўлга қўйилган ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
уч ун
е т а р л и ч а
м а бл а ғ
са р фл а на д ига н
мамлакатларда инқироз вазиятлари тугатилади ва
барқарор ривожланиш йўлига ўтилади.
Балалар
дөретиўшилигиниң
бир
тараўын
« бекш ик
ойы нл а р ы »
қур а й ды.
Т ү р кий
халықларында: түркше «ninni oyunları», өзбекше
«жажжилар ўйинлари», қазақша «балғын ойында-
ры» деп аталған ҳәм кишкентайлар ушын арналған
ҳәрекетли ойынлар бала өмириниң белгили бир
м ә ў р и т и н д е г и
м а ш қ ы л а р д а н
и б а р а т .
Шығыстаныўшы илимпаз Б.Ҳайдаров «Бекшиктой
– халық салтының әййемги түри» деген мийнетинде
«арқаламашақ», «алыс», «гүрес», «гүрт» ҳәм т.б.
бекшик ойынларын келтирген болса, балалар
фольклоры бойынша қәниге Т.Қанаатов ең дәслеп
«қарақалпақ» атамасындағы ойын-шынығыўларды
атап өтеди.
Халық танымында «бала» түсинигиниң өзи адам
перзентиниң он-он еки жасқа шекемги улыўма ата-
масы болып есапланатуғынлығы белгили. Бала
туўылғанда «боқлышақ», «шақалақ», «гөдек»,
«бөбешик», «нәресте» аталса, бир жастан кейин
«сағыйра», «бөбек», «нәўше», ал үш-бес жас
аралығында «бекше», «бекшик» деп аталып келген.
Қарақалпақларда бурынғы ўақытларда бала бес
жасқа шыққанда «бекшиктой» берген. Бул дәстүрди
ноғайлар «кедетой», «увлантой» деген болса,
қазақта «атқамінер», «ұлықой», өзбек халқында
«баччатўй», «садоқтўй» ҳәм т.б. атамалар менен
аталған. Усы тойда бекшик жасындағы балалар
сынаўдан өткен.
Баланың «бекшик дәўири» сынаўлы мүддет
болғанлықтан да усы жаста ер балалар сүннет етил-
ген. «Сүннеттой» орнына бурын «бекшиктой»
аталған тойдың өтиўи де, халықтың қәлиплескен
дәстүри болып келген. Халық педагогикасында
баланың
3-5 жас
аралығы,
яғный,
бекшик
ҳалындағы ўақыты – беккемлесиў дәўири сыпатын-
да белгиленеди. Көрнекли педагог ҳәм фольклоршы
Ә.Диваев та баланың бул жастағы қәбилетиниң ий-
кемлилиги айырықша артатуғынлығын жазады.
Қарақалпақ халқы да балалардың «бекшик»
дәўирине кең кеўил бөлип, ақылый машқылар ме-
нен қатар ҳәрекетли ойынларды көплеп ойлап
тапқан.
Бекшик ойынлары – бириншиден, үйде ҳәм
далада ойнайтуғын ойынлар болып еки тараўға
ажыратылса, екиншиден, оның ойналыў мәўсимине
қарай: жазда, гүзде, қыста, бәҳәрде ойнайтуғын
ойынлар болып бөлинеди. Олар да өз гезегине
Do'stlaringiz bilan baham: 
